Hoofdtelefoon versterkers

“It’s life Jim, but not as we know it”

In meerdere eerder gepubliceerde artikelen en reviews op deze site over versterkers en in de overige vakpers worden behalve kritische opmerkingen t.o.v. het apparaat vaak ook ontwerptrends besproken en de mate waarin het onderwerp van review hierbij aansluit. Bestonden in de jaren ’80 versterkers nog uit een indrukwekkende hoeveelheid schakelaars, (VU-)meters en andere goedbedoelde of vanuit marketing standpunt noodzakelijke prullaria, later doet een soort van ‘nouvelle cuisine’ stroming binnen de HiFi haar intrede: minder is meer. Een stroming waarin we aan de ene kant nog steeds zitten, maar waar we aan de andere kant, door de voortschrijdende analoge- en digitale technieken, ook weer meer technisch complexe ontwerpen zien. Neem nu bijvoorbeeld een 47 Labs aan de ene kant en een Lyngdorf digitale versterker aan de andere kant.

In eerdere artikelen hebben we al een spreekwoordelijke traan gelaten over het (jammerlijk maar begrijpelijk) verdwijnen van de phono voortrappen in versterkers, in dit artikel gaan we in op de stilletjes zeldzaam geworden hoofdtelefoon aansluiting. Vroeger een verplicht nummertje, nu een zeldzame verschijning. Of, indien aanwezig, krijgt het slechts secundaire aandacht in ontwerpen van voor- of geïntegreerde versterkers waarbij een eenvoudige opamp van een paar euro’s de aansturing verzorgt. Jammer.

Maar gelukkig zijn we niet vrij van retro gevoelens en zowel de phono voortrap als de hoofdtelefoonaansluiting maken in een andere verschijningsvorm hun rentree. De ene gedreven door de weer toegenomen vraag naar vinyl, de andere door... tsja waardoor eigenlijk? Mijn gevoel zegt dat kwalitatief hoogwaardige portable MP3 spelers zoals de iPod een bijdrage hebben gehad. Hierdoor zouden mensen weer meer via een hoofdtelefoon naar muziek zijn gaan luisteren, maar aan de andere kant kunnen heel andere oorzaken hieraan ten deel liggen. Bijvoorbeeld het voor enkele honderden euro’s in bezit kunnen komen van een hoofdtelefoon met studio referentiekwaliteit. Vooral in de Verenigde Staten is er een cult ontstaan m.b.t. het bereiken van de ‘ultieme kwaliteit’ op hoofdtelefoongebied. Soms als een uit de hand gelopen DIY ontwerp ontstaan, bestaat er een breed spectrum van losse hoofdtelefoonversterkers met daarbij (ook tot mijn eigen grote verbazing) weer losse hoofdtelefoonversterkers van vele duizenden euro’s. Kijk maar eens naar een site als www.head-fi.org.

Hoe dan ook, ze zijn terug in de niet professionele geluidsmarkt, maar nu in een andere verschijningsvorm. Om met Dr. Spock van de Enterprise te spreken “it’s life Jim, but not as we know it”.
 
 
Functionaliteit

Wat doen ze eigenlijk? Hoofdtelefoonversterkers versterken het lijnniveau van een geluidsbron naar een niveau dat geschikt is om een hoofdtelefoon aan te sturen. Als je dat zo hoort zou dit wel eens het kortste artikel van HiFi.nl kunnen worden, toch is er gelukkig nog meer over te vermelden. Op de eerste plaats moet deze versterking zo nauwkeurig en authentiek mogelijk plaatsvinden. Niets eraf, niets erbij.

Buiten de kwaliteit van de signaalversterking moet het ook op voldoende luid niveau aan de hoofdtelefoon aangeboden worden. Geen trommelvlies verscheurende decibellen, maar wel voldoende luid. Iedere hoofdtelefoon heeft zijn eigen elektrische eigenschappen waarbij in dit geval impedantie (interne weerstand) een belangrijke rol speelt. De impedantie van luidsprekers varieert gemiddeld tussen de 2 en 16 Ohm, de impedantie van hoofdtelefoons kan oplopen tot meer dan 600 Ohm. De hoofdtelefoonversterker dient dus met deze grote impedantie bandbreedte om zien te gaan, en toch tot een acceptabel volume te komen.

Cross Feed

Een groot verschil tussen het luisteren via een hoofdtelefoon en via luidsprekers is iets wat “cross feed” genoemd wordt: zodra je met beide oren naar geluid luistert, neem je geluid dat van rechts komt ook, vaak gereflecteerd, met je linker oor waar (en andersom). Geluid komt dus niet absoluut van rechts of van links. Dit schijnt ook een belangrijk element te zijn voor het bepalen waar het geluid vandaan komt en voegt een ruimtelijk gevoel toe. Met een (gesloten) hoofdtelefoon is het echter wel mogelijk om een absoluut rechter- en linker kanaal te hebben. Onze hersenen missen dan de toegevoegde akoestische informatie over de locatie van geluid, gaan zich bezighouden met de locatiebepaling wat uiteindelijk een soort van luistermoeheid kan veroorzaken. Sommige hoofdtelefoonversterkers hebben een cross feed mogelijkheid waarbij informatie opzettelijk ‘gelekt’ wordt tussen beide kanalen om dit effect te voorkomen en een natuurlijker, ruimtelijker geluid te produceren. De beide versterkers in dit artikel beschikken echter niet over deze mogelijkheid. Overigens heeft Meier Audio een passieve cross feed filter (Corda Cross-1) dat ook voor een hoofdtelefoonversterker geschakeld kan worden mocht je een cross feed mogelijkheid later toe willen voegen. Zie hiervoor http://www.meier-audio.homepage.t-online.de.

De deelnemers

Ter ondersteuning aan dit artikel heb ik twee versterkers tot mijn beschikking; de X-Can V3 van Musical Fidelity en de Heed CanAmp. De MF is een zeer bekende versterker die nu aan de derde incarnatie bezig is, de Heed is hier nog relatief onbekend omdat er op dit moment geen Nederlandse importeur is.

Beiden zijn functioneel volledig identiek maar technisch verschillend van opzet. Zowel de MF als de Heed beschikken over één lijn ingang en één lijn uitgang, één hoofdtelefoonaansluiting en een volumeregelaar. That’s it. De uitgang staat direct doorgelust, dus de volumeregelaar werkt alleen voor de hoofdtelefoonuitgang. Handig, omdat je op deze manier de versterkers in de tape loop kunt zetten zonder dat dit effect op de functionaliteit ervan heeft.

Musical Fidelity X-Can V3

De MF verschijnt in het laatste kleine ‘X’ formaat, dus een rechthoekige zwart en zilverkleurige verpakking. Zijn voorgangers huisden in ronde behuizingen, de V3 is vierkant gekleed. Best een stevig formaat dat zich snel laat verklaren na het open schroeven ervan: buizen! De MF beschikt over een setje ECC88 buizen die gelukkig in voetjes zitten zodat deze, indien nodig, eenvoudig te vervangen zijn. Het gebruik van buizen is niet uniek, er zijn meerdere ontwerpen te vinden, maar zeker bijzonder te noemen gezien de prijsstelling van 375 euro. Als volumeregelaar dient een blauwe ALPS potmeter die garant moet staan voor een jarenlange kraakvrije werking.

De volumeregelaar is fraai vormgegeven met een soort van meetinstrument schaalverdeling. De voeding wordt verzorgd door een externe stekkervoeding. Er is geen aan- en uitschakelaar aanwezig dus zodra de stekker in het stopcontact zit brandt er een blauwe LED. Een bijzonder fraaie verschijning, die MF, dat zeker.

Heed Audio CanAmp

De Heed heeft een bescheidener formaat. Slechts de verchroomde volumeregelaar steekt af bij het zwart van de metalen behuizing en zwart acryl front. Wederom een blauwe LED die het operationeel zijn aangeeft. De Heed heeft een kleine schakelaar aan de achterkant voor het aan- en uit zetten ervan. Een ingetogen, chique voorkomen en een behoorlijk stuk kleiner dan de MF. De Heed heeft een ingebouwde voeding zodat er alleen een 220V snoer de behuizing verlaat.

De prijs voor de Heed is 350 euro in Duitsland. De Heed heeft een op het eerste gezicht eenvoudige lay-out maar wel in een pure klasse A opstelling. Opvallend is dat er geen interne bekabeling is en dat alle componenten direct op het board gemonteerd zijn. Ook hier is een blauwe ALPS potmeter met een 0.5 dB tolerantie aanwezig. Netjes, en opvallend goed gezien het prijspeil.
 

Luisteren

‘Wennen’, dat is het eerste wat bij me opkomt zodra ik beide versterkers beluister met mijn Beyer Dynamic DT-880 hoofdtelefoon. De Beyer heeft een zeer analytisch, droog en strak geluidsbeeld. Alles wordt uitgelicht, je luistert niet door de spreekwoordelijke loep, maar door een elektronenmicroscoop naar de muziek. Door het lichte membraan is de microdynamiek veel groter dan met luidsprekers, zelfs elektrostaten ten spijt. Ieder bijgeluidje, ruisje, opnamefoutje wordt pijnlijk duidelijk gemaakt. Eigenlijk heel vermoeiend maar ook weer fascinerend. Even later haal ik een ouder model van Beyer uit mijn privé-collectie, een DT-511. Deze is zachter, liever en veel minder gedetailleerd dan de DT-880. Lekker onderuit op de bank ermee, goed glas wijn onder handbereik en genieten. Soms heb je niet veel nodig. En soms ook weer wel . Dan wil het non plus ultra gevoel hebben, ‘pushing the envelope’. Beide versterkers zijn in staat dit te doen. Persoonlijk vond ik het enorm moeilijk om de verschillen tussen beiden direct aan te wijzen. Beiden zijn neutraal, gedetailleerd en krachtig genoeg. Toch zijn er verschillen tussen beide versterkers. De MF heeft een iets rondere klankkleur dan de Heed, misschien toe te wijzen aan de gebruikte buizen, maar aan de andere kant is de MF absoluut niet zacht of wollig te noemen. Verre van zelfs. De afstemming, de klankleur is net anders, wat  ‘liever’ dan de Heed. De Heed is een chirurgisch instrument met het vermogen om ‘door de muziek’ heen te kijken. Waar ik met de MF nog wel eens wat weg kon dommelen op de bank, zat ik met de Heed af en toe recht overeind met een ‘wat is dat geluid?’ gedachte. Blijkt er weer iemand zijn kruk te bewegen tijdens de opname, nog nooit eerder gehoord. Beide versterkers hebben een polariserende werking: slechte opnamen vallen direct op, goede nog meer.

Toepassing

De primaire toepassing laat zich natuurlijk raden, bij het ontbreken van een hoofdtelefoon aansluiting op je voor- of geïntegreerde versterker biedt een hoofdtelefoonversterker uitkomt. Ook iedereen die naar CD of een andere bron in de puurste vorm wil luisteren is hierbij gebaat. Ik kan me ook nog iets voorstellen in een (home-)recording omgeving, hoewel op de (semi-)professionele markt al tijden soortgelijke producten te vinden zijn. Als laatste zie ik een toepassing die ik zelf erg waardeer, namelijk als kleine “High-End” installatie. Probeer eens een iPod en een goede hoofdtelefoonversterker. Dit geeft echt verbluffende resultaten, mits je natuurlijk niet met knullig opgenomen 128 Kbit MP3’tjes werkt. Op dit moment heb ik zo’n opstelling op de bijtafel naast de bank staan, en ik moet toegeven dat deze ‘micro’ hi-end set een hoop luistertijd krijgt!
 

Wishlist

Blijft er wel iets te wensen over? Tuurlijk, anders verzinnen we wel wat. Een afstandbediening voor de volumeregeling! Misschien dat ik de versterkers op een wat onorthodoxe manier gebruikt heb maar na een lange werkdag op de bank liggen en luisteren naar muziek is iets wat ik graag doe. Dan ontbreekt helaas de mogelijkheid om met een afstandbediening het volume te regelen (tenzij je op een andere manier hier een truc voor verzint). Ik begrijp dat men in het ontwerp ervan uit is gegaan dat de versterker onder handbereik blijft zodat dit niet nodig is, maar die ontwerpers hebben waarschijnlijk niet zo’n lekkere bank als ik.

Specificaties:

Musical Fidelity XCan V3
Uitgangsvermogen:  Maximaal 1 Watt
Ingangsimpedantie:  47K Ohms
THD: < 0.015% 20Hz to 20kHz ongewogen
Signaal/ruis verhouding: > 96dB ongewogen bij vol vermogen
Frequentiebereik:  30Hz tot 75kHz < ± 1.0dB
Voeding: 12 - 0 - 12Volts AC 500mA
(via bijgeleverde externe 220V adaptor)
Afmetingen: 180mm (7.1") breed
88.2mm (3.5") hoog
239mm (9.4") diep
Gewicht:   3.2 kg (inclusief adpator)
Prijs:    Euro 375,-
Importeur:   Viertron, Barendrecht

Heed CanAmp
Uitgangsvermogen:  Maximaal 1 Watt
Ingangsimpedantie:  10K Ohms
THD: < 0.05% bij 1 kHz, 100 mW output
Signaal/ruis verhouding: > 85dB ongewogen bij vol vermogen
Frequentiebereik:  10Hz tot 50kHz < ± 0,5 dB
Voeding: 220 Volt (ingebouwd)
Afmetingen: 90 mm (7.1") breed
70 mm (3.5") hoog
225 mm (9.4") diep
Gewicht:   1,5 kg
Prijs:    Euro 350,- (ongeveer)
Importeur:   N.n.b.