Lindemann 820 SACD speler

Al in 2004 kreeg ik voor een recensie een Lindemann 820 SA-CD speler aangeboden. Het prijskaartje hield mij tegen. Ik vond dat ik er de set niet voor heb staan om de machine op zijn merites te beoordelen. Bovendien vond ik de prijs zo exorbitant dat men mij mocht overslaan. De importeur, een soort terrier, bleef aanhouden waardoor ik tijdens de laatste Doelenshow, mede onder aansporing van andere auteurs, overstag ben gegaan en ik een afspraak heb gemaakt voor de machine. Had ik dat maar niet gedaan. Dan was mijn leven een stuk rustiger gebleven en liep ik nu niet met een knagend gevoel rond. De Lindemann kwam, speelde en overwon. Een relaas van een speciale ervaring met een speciale SA-CD speler.

Lindemann is een Duits merk. Eigenaar Norbert Lindemann zet elektronica en luidsprekers op de markt. Allemaal in het hogere prijssegment. Lindemann heeft in het verleden bewezen dat een kleine fabrikant uitermate serieus de concurrentie aankan met gevestigde namen (zijn naam is trouwens ook gevestigd). Zo kwam Lindemann in 1999 als eerste met upsampling op de markt en was hij in 2002 de eerste fabrikant naast Sony en Philips die een SA-CD speler bracht. Resulterend na verdere research in de 820 die voor mij staat.

Techniek vormt in Gilching, wat op korte afstand van München ligt, een uitdaging waarmee muziek voortgebracht kan worden. Over de techniek een korte introductie, die de bijzonderheden van de 820 Super Audio CD speler op een rijtje zet. In twee behuizingen zijn ondergebracht: drie voedingen, een digitaal loopwerk, een d/a converter, een centrale klok en een voorversterker. De grote kast bevat alle elektronica, het loopwerk en de voeding voor de digitale schakelingen, de kleine behuizing bevat de voedingen voor de d/a converter, de klok en de analoge delen. Twee netstekkers heeft u nodig, Lindemann maakt er een punt van digitale techniek, noodzakelijk voor het loopwerk, absoluut gescheiden te houden van dac en analoge schakelingen. Wie niet net als ik een Kemp scheidingstrafo heeft met gebalanceerde netspanning aan de uitgang, moet de fase en nul goed aansluiten op de Lindemann. Een punt dat veel aandacht verdient.

De 820 maakt gebruik van een Sony OM4 loopwerk met gescheiden lasers en servo’s voor CD en SA-CD. Het loopwerk is gemonteerd op een stalen brug, die op zijn beurt veert op een polymere demper. Interne resonanties worden zo gedempt, evenals externe resonanties die kans zien langs de speciale voeten van de machine te komen. De voetjes bevatten elk drie keramische kogels in aluminium schalen. Klein nadeel van de voetjes is dat ze glad zijn waardoor de speler te gemakkelijk over het rek schuift. De data uit het loopwerk, of dat nu PCM (CD) of DSD (SA-CD) is, wordt via een inductieve koppeling overgebracht naar de d/a converter. De inductieve koppeling maakt het mogelijk loopwerk en d/a converter galvanisch te scheiden om storingen te onderdrukken. Al zitten meerdere delen in één behuizing, een Ohmmeter laat zien dat er geen elektrische verbinding tussen de delen bestaat. De techniek in de dac noemt Lindemann HiDRA (High Definition Resampling Architecture). Kort verteld komt het neer op upsampling van het signaal met een sample rate converter van 44,1 naar 176,4 kHz met een bitbreedte van 24 bits. Opvallend, dat Lindemann kiest voor 176,4 kHz in plaats van de gebruikelijke 192 kHz. Commercieel is dat een nadeel, technisch een groot voordeel want 4x upsampelen is veel eenvoudiger dan 4,3636x upsampelen. In de dac chip, een Burr Brown PCM1792 24 bit Delta-Sigma (Bitstream) Dual differential converter, gaat het signaal naar 1,411 MHz wat een totale oversampling van 32x geeft. DSD signaal met een 2,82 MHz bit-rate wordt niet geconverteerd in de chip, slechts gefilterd. Dat is een belangrijk detail, de Lindemann werkt voor SA-CD dus niet met een naar PCM omgezet signaal maar zuiver en alleen met DSD. Veel multispelers van andere merken converteren DSD helaas wel naar PCM, wat de SA-CD voordelen grotendeels teniet doet. Zowel het loopwerk als de dac wordt geklokt vanuit een masterklok die zich zo dicht mogelijk bij de dac op het servoboard bevindt.

De PCM1792 chips staan in mono-mode geschakeld. Daarmee verkrijgt de 820 een gebalanceerd signaal. De gehele analoge sectie is daarop gebouwd en het signaal blijft gebalanceerd tot aan de XLR uitgangen. Wie de cinch bussen moet gebruiken heeft een theoretisch nadeel, die zijn immers ongebalanceerd. In het analoge circuit vinden we een volumeregeling die in 0,5 dB stappen regelt van 0 tot -95,5 dB. Een "direct out" optie omzeilt de interne volumeregelaar. Omdat de Lindemann 820 beschikt over vier digitale ingangen (3x cinch, 1x XLR) en een geïntegreerde voorversterker heeft, kun je hem direct aansluiten op eindversterkers of op actieve luidsprekers. Met bronnen als DAB, DAT, PC-kaarten of zelfs met een Behold a/d phonoversterker, kun je dus flink besparen op kabels en een voorversterker, wat de prijs van de Lindemann in een ander daglicht stelt. Uitgangen zijn XLR en cinch analoog en XLR AES/EBU en cinch S/PDIF digitaal. Daarnaast vinden we de eerder genoemde twee aansluitingen voor netsnoeren, een Sub-D connector voor het overbrengen van de voedingspanning van de 800 voeding naar de 820 speler en tenslotte RJ-45 busjes om Lindemann apparatuur te koppelen.

Het bedienen van de Lindemann kan vanaf het voorpaneel en vanaf de afstandbediening. Wat allemaal even eenvoudig, duidelijk en geruisloos gaat (let eens op hoe de CD lade geruisloos in en uit zoeft, magnifiek). Je bestuurt de dac, het loopwerk en de interne voorversterker. Alle instelbare keuzes, sample rate, volume, display helderheid, mute level, fase etc maak je remote. Laatste detail, als je de Lindemann naar stand-by schakelt, blijft het analoge deel actief, alleen het loopwerk en de display gaan in ruste, of zoals Lindemann dat in de display laat zien, naar "power down".

Bron en de rest

De Lindemann speelde van voor naar achter in navolgende setup. Stroomvoorziening is geoptimaliseerd met een Kemp Elektroniks Balanced Isolator Source en een Powersource.

Netsnoeren komen van Kemp, TAF, Läpp en Crystal Cable. Aan de digitale voeding van de Lindemann een TAF netsnoer, aan de analoge voeding een Läpp snoer. Zekeringen waar mogelijk van AHP, ook in de meterkast.

De voorversterker is in eerste instantie een Marsh Sound Design P2000b die ik met gebalanceerde verbindingen van Crystal Cable aansluit. Minder dan een week later vervang ik de Marsh door een Herron buizen voorversterker type VTSP-2. Die werkt volledig single ended en ik ben daardoor gedwongen de Crystal Cable Connect Reference XLR te vervangen door Crystal Cable Connect cinch. Zowel tussen speler en voorversterker, als tussen voor en eindversterker. Lindemann prefereert XLR verbindingen maar waar niet is verliest de keizer zijn recht. De eindversterker is in beide gevallen een Marsh A200s, waarvandaan Crystal Cable Speak Reference luidspreker kabels hun weg vinden naar Focal-JMlab Electra 927 Be luidsprekers. Een SW900 actieve subwoofer van Focal pakt de laagste basregionen mee. Ter referentie staan er twee CD spelers klaar, een Teac/Monarchy/Assemblage/Apogee en een Marantz SA8400 SA-CD speler met vM modificatie. Net de deur uit is een Marantz SA-15S speler waarvan de echo nog in de oren hangt.


En zo geschiedde

Voordat ik mijn beleving met de Lindemann neerschrijf maak ik u graag deelgenoot van mijn ervaring tot nu toe met CD spelers. Het gehele verhaal zal ik u besparen, maar een paar opmerkingen zijn noodzakelijk voor de juiste context. CD heeft mij zelden echt weten te bekoren. Veel spelers en d/a converters vallen voor mij onder de noemer "hifi" en minder onder de noemer "muziek". In een jarenlange speurtocht naar een speler voor mij zelf groeide ik steeds dichter naar een "muziek weergever". De eerste ervaring die mij van slag maakte was een Apogee professionele PSX-100SE d/a converter. De dac van rond de 5500 tot 6000 euro veranderde in één klap mijn mening over CD, ten gunste van dat medium. Goede CD weergave bleek mogelijk, met een flink prijskaartje. Later kwam de Apogee Mini-DAC uit, die de grote broer ver genoeg benaderde om gelukkig te zijn. Ondertussen schoven andere dac’s en CD spelers voorbij, die mij afwisselend meer of minder boeiden. Met elk hun voordelen, maar nimmer de totale beleving van de grote Apogee. Zelfs deed de Teac P-70/D-70 combi dat niet. Techniek schrijdt voort en SA-CD deed zijn intrede. Een Marantz SA8400 met Van Medevoort modificatie maakte genoeg indruk om er één aan te schaffen en zo van SA-CD te genieten, wat bij vlagen de CD weergave voorbij streefde. Zelfs tegen deze lage prijs. Voor CD prefereerde ik de Apogee Mini-DAC aan mijn Teac speler. Recent genoot ik van een Roksan, een speler die eindelijk weer eens echt iets in mij losmaakte. Maar goed, hoe je het ook wendt of keert, de Apogee PSX-100SE spookte nog altijd door het hoofd. Ongeslagen aan de top in mijn set en mijn luisterruimte. Ik heb er nachten heel slecht van geslapen. Het besef dat een dergelijke uitgave niet haalbaar is kan aan je vreten, je kunt je er ook bij neerleggen en de ervaring koesteren als de gedachte aan een goede vriend. En zo geschiedde.

Tot een Lindemann 820 SA-CD speler zachtjes op mijn audio rek is neergezet. Ongeduldig sluit ik hem aan en begin te spelen. Te kort staat hij aan en bloeit nog niet helemaal, maar de eerste indruk zet hij neer. Drie dagen later, dagen waarin ik mij met regelmaat afvroeg of een speler wel 10.000 euro mag kosten, luister ik opnieuw serieus naar de voortgebrachte muziek. De 820 heeft een gedaanteverwisseling ondergaan en schept een nieuwe dimensie. Wat is dit mooi. De gedachte aan de Apogee PSX-100SE komt acuut naar boven. Mijn Marsh zingt dat het een lust is, de luidsprekers laten zien waarom beryllium gekozen is als tweeter conus materiaal. In een paar steekwoorden kun je stellen dat de 820 voornamelijk scoort in natuurlijkheid, eerlijkheid en detaillering. Rust is kenmerkend, idem stressvrije weergave. Kortom ik val naast mijn stoel van verbazing en vind ineens 10.000 euro niet meer zo duur. Ondertussen heeft een andere importeur een Herron buizenvoorversterker neergezet. Ik verander de kabels van XLR naar cinch, sluit de voortrap aan en schuif mijn Marsh P2000b terzijde. Een uur later val ik weer van de stoel. Waar ik eerder sprak in lovende bewoordingen kan ik nu slechts spreken in superlatieven. Ik mag de set "as is" nog maar een ruime week houden. Daarom draai ik zoveel mogelijk muziek en pas op de slotavond, waar het afscheid van de Lindemann wordt voorbereid, haal ik die CD’s te voorschijn waarmee ik de ervaringen tot nu toe onder woorden kan brengen. Wat een pittige opgave is, omdat het gebruikelijk audio jargon te kort schiet. Twee dingen staan ondertussen vast: 1. De Apogee PSX-100SE of Teac P-70/D-70 heeft eindelijk een meerdere gevonden en 2. Ik wil een Lindemann.


Muziek

Omdat de 820 een SA-CD speler is, begin ik daarmee. Janine Jansen’s bekroonde uitvoering van de "Vier jaargetijden" van Vivaldi laat een uiterste beheersing in klank horen, die vol zit met details. Het meest opvallende is echter de hoge mate van natuurgetrouwheid die ten gehore wordt gebracht. Een uitzonderlijk realisme. Dynamieksprongen zijn indrukwekkend zonder dat het ooit te hard gaat of irriteert, vanwege het totaal ontbreken van enige mate van vervorming, ongeacht de modulatie. Het orgelspel op de opname valt nu pas echt op en zorgt voor een steun aan de solisten. Waarbij soliste Janine Jansen zich, met haar gedreven spel, transformeert tot een droomvrouw. Dat de klanken zweven door de ruimte, wanhopig verfijnd en zeer indringend, valt niet eens op door de werkelijk magnifieke weergave die ik haal uit de set. De Herron voorversterker laat veel meer door dan de Marsh, hij is een stuk minder zichtbaar (hoorbaar) en daar profiteert de Lindemann extra van.

Van klassiek naar Sarah Brightman. Haar uitvoering van "Scarborough fair" verandert via de 820 in een LSD trip, omdat de stereo weergave, een 820 is een stereo SA-CD speler en geen multichannel, een ruimtelijkheid laat horen die normaal alleen via vier of meer kanalen bereikbaar zou zijn. De opname is mij normaal veel te schel en te hard, toch weet de 820 er een boeiend stuk muziek van te maken. De 820 zorgt voor een gevoel waarbij je Sarah aan zou kunnen raken. Dat aanraak gevoel is nog veel sterker bij Diana Krall. "When I look into your eyes", wat al zo uitgekauwd is, krijgt een nieuwe dimensie. Enorm is de rust in de weergave en het gemak waarmee de Lindemann speelt, zonder overigens te vervallen in soft of vloeibaar. Het lijkt alsof de Lindemann zonder enige moeite en met het grootste gemak zowel stem als instrumenten neerzet (piano, slagwerk, bas, trompet, het staat als een huis). Eigenlijk is elke opmerking die ik maak of neerschrijf zinloos en niet to the point. Omdat de kernwoorden ontbreken om de ervaring duidelijk te maken. Woorden als natuurlijkheid, eenvoud en gebrek aan stress lijken als enige op zijn plaats. Het kruipt in je ziel en neemt bezit van de zaligheid. En denk je dan eindelijk iets te horen wat fout gaat, dan zit je weer mis. Zo hoorde ik bij Krall heel zacht een geluidje uit de tweeter aan de rechterkant tijdens een deel waar alleen stem, piano en bas voorkomen. Door met het oor bij de tweeter te staan hoor je dat het geen "rafeltje" is maar dat de slagwerker heel, heel zacht, met brushes de bekkens aanspeelt. Kennelijk staat zijn microfoon dicht, hij is niet opgenomen in dit deel van de partituur, maar hij neemt op natuurlijke wijze toch deel aan het spel.

Meer muziek en de conclusie

Elenor McEvoy heeft met "Yola" een heel fraai stuk muziek geleverd. Waarbij de track "When the rain falls" mijn persoonlijke favoriet is. Wat de Lindemann ervan maakt is puur en eerlijk. Geen vorm van een sausje wat de weergave lekkerder moet maken en commercieel interessanter. De bas gaat dieper dan diep, heel veel detail in de percussie, pianospel passend in de tragiek van het nummer. Eenzaamheid en druilerige regen klinken door in de stem van McEvoy en je bent in staat haar bij de schouders te pakken en door de haren te strelen. Zo dicht is ze bij je, zo pakkend haar stem. Ik kan mij slechts een enkel moment in mijn leven herinneren dat de weergave van een keten op en zo hoog niveau stond. Met overigens veel duurdere apparatuur in geprepareerde ruimtes.

De Lindemann als bron is ongekend realistisch. Maar tot nu toe met SA-CD, is het met CD ook zo geweldig of is dat een ondergeschoven kindje? Ach, ik had niet bang hoeven zijn, Norbert Lindemann weet donders goed dat mensen meer CD’s dan SA-CD’s bezitten. Neem nu eens The Chieftains met "Tears of stone". Al bij de eerste noten weet je: hier gebeurt iets heel bijzonders. De weergave ligt wijd open met heel veel expressie en kracht. Veel dynamiek maar vooral veel rust. De muziek rolt in je schoot als een warme kat die zich tegen je buik nestelt. Zacht, aaibaar, ingetrokken nagels, maar altijd alert om flitsend uit te kunnen halen op jacht naar een prooi. Als de term high end ooit op zijn plaats was, dan is het met Lindemann en Herron als front end. Al die kleine geluidjes die ik al eerder hoorde op andere apparatuur vallen op zijn plaats en zijn voor het eerst allemaal tegelijk hoorbaar. Viel soms percussie op, soms een viool, een cello, nu valt alles op en vormt een eenheid. Dat de CD veel diepte laat horen, op de juiste hoogte staat afgebeeld, is een logisch gevolg en lijkt zo gewoon dat ik het vergeet te vermelden. Track 14, Diana Krall, laat een blokfluit horen die levensecht is. Het zou mijn buurmeisje kunnen zijn die tussen de schuifdeuren staat. Explosief in dynamiek boven het achtergrond koor uit klinkt Krall zelf. Gedreven, dichtbij en intiem. Pakkans? 100%.

Mijn lieve eega zorgt voor broodnodige afwisseling en trekt Veldhuis & Kemper uit de kast. Het "Ik wou dat ik jou was" maar ook de conference aan het eind van de CD zetten je regelrecht in het theater neer. Zo eerlijk is de weergave. Zo swingend en sterk in ritme. De stemmen exact zoals we ze kennen uit de zaal. Iets anders is Christy Baron die "Round midnight" zingt voor Chesky. Opgenomen in een kerkje. En dat hoor je maar al te goed. Met percussie ver op de achtergrond ervaar je de ruimte en de diepte van de kerk. Christy ver naar voren geplaatst tegen de luisteraar aan. Om de intieme sfeer te benaderen. Haar collega Patricia Barber neemt "Easy to love" en "Two for the road" voor haar rekening in de privé concerten die ik vanavond beleef. Nu eens niet "Café Blue" maar ouder werk dat sterk ritmisch is, puntig en stuwend behoort te zijn. En dat is het. Het zou mijn laatste CD zijn van de avond, het is ook een waardige afsluiting met de rollende piano van Barber. Zo heerlijk en zo mooi. Zo tastbaar en grijpbaar. Zo natuurlijk als het ruisen van bladeren van de bomen voor mijn huis. Maar van stoppen is nog geen sprake.

Even nog Oscar Peterson. Altijd heb ik de plaat boven de CD gesteld, nu niet meer. "We get requests" in een originele versie, geen remaster, haalt alles uit de kast wat er te wensen valt. Het murmelen van Brown, de piano van Peterson, en bijna krijg ik een orgasme als ik de nagels in de bekkens van Ed Thigpen hoor. Daar was 30 jaar voor nodig om die nog eens te voorschijn te toveren. Geen enkele set bracht die ooit weer naar voren en de meeste mensen geloofden niet eens dat ze bestaan. Mede omdat dergelijke bekkens al heel lang niet meer te koop zijn. Het was in de topdagen van ADC en Pritchard dat een diamant een dergelijke verfijning kende dat details als deze hoorbaar te maken waren. Uit dezelfde tijd als Peterson komt een opname van The Weavers. Wel geremasterd en daarna met uiterste zorg op gold CD gezet. Weer zijn stemmen aan te raken, weer is de weergave van de met drie microfoons opgenomen mastertape op een zo hoog niveau dat ik weet dat afscheid van de Lindemann pijn gaat doen. De centerstem staat zo rotsvast tussen de speakers. Podium geluid en zaalgeruis, tot aan rochelend hoesten aan toe, zijn zo puur en zo echt, dat je vergeet dat het eigenlijk om het beoordelen van hifi gaat. Het sleept je mee, intrigeert je, raakt je en ontstrest je. Het is om ademloos naar te luisteren.

Weg

Als de Lindemann opgehaald is klinkt mijn set even helemaal nergens naar. Het heerlijke van recenseren is dat ik er twee weken van de 820 kon genieten, het gruwelijke is dat ik voor lange tijd ontevreden zal blijven met mijn eigen CD en SA-CD spelers. Zo groot was de impact van deze SA-CD speler op het totaal. Geen plaat heb ik gedraaid terwijl de Lindemann er stond, ik heb uitsluitend genoten van CD en SA-CD. Ik verspil ook niet teveel woorden aan de slotzinnen. Want als u, in mijn opinie, wilt genieten van een nagenoeg volmaakte weergave, als u artiesten aan wilt kunnen raken, als u stress in de weergave haat, als u elk detail wilt horen in een natuurlijke setting, dan is de Lindemann 820 uw speler. Geen speler of dac zette artiesten zo griezelig levend dichtbij. De 820 is een ode aan muziek, een statement in techniek en een monument voor muziekliefhebbers van klassiek, jazz, pop of welke muziekvorm ook. Zonder enig voorbehoud is de 820 met afstand de beste speler die ik ooit in huis had. De meest natuurlijke speler verkrijgbaar in Nederland? Mogelijk wel, maar ik heb ze niet allemaal gehoord. Als de Lindemann al een concurrent heeft, dan neem ik voor de fabrikant van dat merk ook nederig de pet af. Ik ga de 820 vreselijk missen, mijn referentie is een stuk verder komen te liggen. Een magnifieke machine, de 9900 euro meer dan waard. Al realiseer ik mij terdege dat het een bedrag is dat voor velen onder ons, ook voor mij, de machine onbereikbaar maakt. Bezoekers die de prijs hoorden keken verbijsterd, als ze aan het eind van de avond afscheid namen, vonden ze het nog een hoop geld maar realiseerden zich hoe verschrikkelijk dicht de weergave bij een origineel moest liggen en dat maakt de prijs reëel.

Importeur:
Melodia Audio import.
R.J.H. Fortuijnstraat 101
1019 WJ Amsterdam
Telefoon: 0626 776787
Fax: 020 4196111
Email: info@melodia-audio.nl
Web: www.melodia-audio.nl