Multitest DA-converters
Sinds streaming audio zijn officiële intrede heeft gedaan in de hifiwereld zijn de DAC’s niet aan te slepen. Het ‘Nieuwe Luisteren’ zorgde voor een impuls in de ontwikkeling van nieuwe technieken in de digitaal naar analoog omzetters. En daarmee is de DAC weer gemeengoed geworden binnen de hifi, want het component zorgt nu voor meer dan het ‘ouderwetse’ upgraden van de cd-speler. Tijdens de vele audioshows in het afgelopen jaar kwamen meerdere merken met een nieuwe omzetter op de markt. Maar welke te kiezen? Hifi.nl maakt het u wat makkelijker.
Het was tijdens de AV-NU in Utrecht afgelopen jaar dat het idee ontstond om enkele betaalbare DAC’s in een rechtstreeks vergelijk te gaan testen. Een verlanglijstje was snel gemaakt, mede dankzij enkele nieuwe apparaten die tijdens deze show voor het eerst werden getoond.
De keuze voor DAC`s
Ik stelde enkele criteria op voor de drie te recenseren DAC’s. De prijs mocht niet exorbitant hoog zijn, 1000 euro was het maximum. Verder moest de DAC meerdere soorten aansluitingen hebben buiten de standaard digitale verbindingen als S/Pdif en optisch. Dit biedt meer mogelijkheden voor bronnen als streamers, pc’s en loopwerken. Zoals gebruikelijk op HiFi.nl moeten de DAC’s via de reguliere vakhandel geleverd worden. Daarna speelde tijd nog een rol, alle DAC’s moesten tegelijk beschikbaar zijn en wel voor langere tijd, zodat ik ze kon inspelen en voor ieder apparaat de juiste instellingen kon bepalen. Mijn woning werd dus geruime tijd digitaal, met meerdere DAC’s die stonden in te spelen en dagenlang van muziek werden voorzien. Uiteindelijk werd er een luisterafspraak gemaakt met drie bekende Hifi.nl recensenten (tevens vrienden) om een vergelijkende luistertest te doen. Uitgebreid? Misschien wel, maar het genot van een dergelijke ervaring is groot.
De drie kandidaten
De drie DAC’s die ik aan de test laat meedoen zijn uiteindelijk de Tentlabs b-DAC, de April Music Stello DA-100 Signature en de Eastern Electric MiniMax DAC geworden. Als extraatje heb ik mijn eigen Metrum Acoustics Nos Quad Dac aan de vergelijking laten meedoen, hoewel deze geen referentie vormde vanwege prijs en aansluitmogelijkheden. Om een zo accuraat mogelijke vergelijking te kunnen maken hebben we Leo Heijmans van Heijmans Sound & Vision bereid gevonden om een hele set InAkustik Exzellenz interlinks en digitale coaxiale kabels, een Referenz luidsprekerkabelset en een Referenz optische kabel te leveren om te gebruiken. Kabels die ik zelf al kende en deels ook gebruik in mijn eigen referentieset vanwege de grote neutraliteit en zeer goede prijs-kwaliteitsverhouding.
De DAC’s nader onderzocht
Alle drie de DAC’s worden netjes geleverd in een deugdelijke verpakking met dito gebruiksaanwijzing. Wat wel verbaast is dat elke gebruiksaanwijzing in het Engels is, terwijl de Tentlabs DAC toch echt een Nederlands product en eindfabrikaat is. Maar dit terzijde. Elke DAC is voorzien van een IEC stroomaansluiting, wat eventueel tweaken mogelijk maakt.
Tentlabs b-DAC
Dat Guido Tent van Tentlabs digitale media een warm hart toedraagt is geen nieuws meer. Zijn producten zoals zelfbouw cd-spelers, klokmodules voor onder andere cd-spelers en andere onderdelen van zijn hand zijn erg bekend in ons land en daarbuiten. De man en zijn team bieden met de b-DAC een nieuw product, dat later zal worden uitgebreid met een versterker en phonotrap in dezelfde strakke vormgeving.
Het Tenlabs logo is fraai in het front opgenomen
De degelijkheid van de opbouw van de b-DAC valt meteen op als het apparaat uit de verpakking komt. Het mooi vormgegeven front met daarin het Tentlabs logo verwerkt is een absolute eyecatcher. De b-DAC is slechts voorzien van één enkele bedieningsknop die alle functies moet bedienen. Even wennen als je het apparaat voor het eerst gebruikt, maar na enig oefenen is het redelijk prettig te gebruiken.
De DAC is voorzien van twee paar outputs, gebalanceerd (XLR) en ongebalanceerd via vergulde cinchstekkers. Er zitten drie inputs op de b-DAC; optisch, S/Pdif en USB-B (16bit) om de DAC als hoogwaardige geluidskaart voor een pc of notebook in te kunnen zetten. De b-DAC is de enige van de drie vergeleken DAC’s die is voorzien van een digitale coaxiale uitgang (low jitter, zoals het Tentlabs betaamt) om het digitale signaal door te kunnen geven aan externe digitale opnameapparatuur.
Intern is de b-DAC erg minimalistisch van opbouw, voorin zit enkel de bedrading naar het tweeletterige display en een ringkerntransformator, terwijl achterin één enkele printplaat zit met een zeer degelijke opbouw. Op deze printplaat zit het hart van de DAC, een Burr Brown PCM1792 chip die in combinatie met de Tentlabs ultra low jitter klok het signaal verwerkt. Verder maakt Tentlabs gebruik van een 24-bit Sample Rate Converter, de Texas Instruments SRC4382. Upsampling is in vijf stappen mogelijk tot maximaal 24 bit aan 192 kHz. Er kan worden gekozen (bij aanschaf of later middels een upgrade) voor een b-DAC met een sampling frequentie van 44,1 kHz of 48 KHz (en hun veelvouden). Dit is natuurlijk een kwestie van smaak, bij interesse moet je dus echt de keuze maken tussen twee soorten frequenties. De 48 kHz versie zit overigens standaard in de b-DAC.
De beroemde Tentlabs low-jitter klok
De Tentlabs b-DAC is de enige van deze drie DAC’s die op afstand bediend kan worden, maar een eigen afstandsbediening wordt niet meegeleverd. Een universele remote van bijvoorbeeld Logitech kan uitkomst bieden. De knop aan de voorzijde dient lang te worden ingedrukt om het apparaat aan- en uit te zetten. De b-DAC is de enige van de drie geteste toestellen die niet volledig kan worden uitgezet, enkel stand-by. Het lange indrukken om de stand-by modus te bereiken is overigens even wennen, het gebeurde meermaals dat ik in het setup-menu terechtkwam. Dit menu is overigens wel vrij eenvoudig te bedienen, met functies als helderheid van het display, de sample rate van de DAC en de S/Pdif uitgang, het digitale filter, fase en een mono/ stereoschakeling.
Ook de Tentlabs kan gebalanceerd uit
Net als de Eastern Electric is de Tentlabs ook volledig inzetbaar als voorversterker voor enkel digitale signalen. Dit komt door het gebruik van een volumeknop, waardoor de uitgangsspanning regelbaar wordt. Dan is het enkel een kwestie van eindversterking of actieve speakers aansluiten en er kan muziek worden beluisterd. Het opgegeven frequentiebereik is 20 Hz tot 20 kHz (0,1 dB), de totale harmonische vervorming (1kHz bij 0dBFs) is met 0,0008% 24bit@192 kHz en de signaal-ruisverhouding ligt op 107dB bij 96 kHz. De opgegeven uitgangsspanning ligt op 2 V. Met drie kilogram gewicht, de halve standaard hifibreedte van 21 centimeter en de erg mooie afwerking doet deze digitaal-analoog omzetter erg degelijk en solide aan.
Eastern Electric en April Music
Het was ook tijdens de AV-NU dat ik de stand van MP Audio bezocht en voor het eerst op prettige wijze in aanraking kwam met dit merk. Zoals de naam van dit product al doet vermoeden zit er een buis in deze DAC. De makers van dit Aziatische merk hebben zich als doel gesteld om hoogwaardige buizenapparatuur te leveren voor een vrij concurrerende prijs. Net als de andere DAC’s in deze multitest maakt de MiniMax gebruik van een opbouw rondom een low jitter klok. In plaats van de veelvoorkomende PCM1792 heeft de ontwerper van Eastern Electric - Alex Yeung - gekozen voor een 32-bit ESS Sabre Reference 9018S. Deze chipset kan signalen tot 192 kHz verwerken en zelfs upsampling verzorgen tot wel 864 (!) kHz, hoewel de instelmogelijkheden via de toets aan de voorzijde ‘slechts’ reiken tot 192 kHz.
Eastern Electric Minimax hybride DAC
Aan de binnenkant zit een vrij grote transformator en een printplaat over de gehele resterende breedte van het apparaat. De chipset prijkt in het hart van deze printplaat, die zeer netjes is afgewerkt met veel onderdelen uit de eigen ‘stal’ van het merk. Aan de voorzijde van de MiniMax DAC zitten een power knop, twee knopjes voor de faseschakeling en het in- en uitschakelen van de buis (Eastern Electric 12AU7), een signaalkeuzeknop en een volumeknop. Deze DAC is dus net als de Tentlabs b-DAC als voorversterker inzetbaar.
De binnenzijde van de Minimax ziet er erg fraai uit
Een betere blik in het apparaat toont het gebruik van een hoogwaardige ALPS potmeter voor het volume. De volume instelling is overigens ook handig tijdens het omschakelen tussen de buizen- en de solid state uitgang. Dit komt door de buizenuitgang die een spanning van 3,0 V (+-0,5dB) afgeeft, terwijl de andere schakeling een spanning kent van 2,5 V (+-0,5dB). Het dynamische bereik ligt op een vrij hoge 129 dB en het opgegeven frequentiebereik loopt van 15Hz tot 32KHz. Bij het gebruik van de buis is de totale harmonische vervorming 0,5% en bij de solid state instelling 0,02%. De opamps in de Eastern Electric MiniMax Tube DAC kunnen overigens ook nog worden gewijzigd, net als de buis die door een equivalent naar smaak kan worden vervangen wat bekend staat als ‘Tube Rolling’.
Wel of geen buis? Dat is de vraag.
Er zitten vijf inputs op deze DAC, net als op de Stello DA100 Signature overigens. Een USB type B ingang (beperkt tot 16 bit/ 44,1 kHz vanwege de Burr Brown usb-chip), coaxiaal, Toslink, BNC en AES/EBU. Een losse IEC netvoedingsingang maakt ‘after market’ stroomkabels mogelijk. Het gewicht van drie kilogram is netjes.
Als enige DAC in deze multitest bezit de Eastern Electric DAC geen gebalanceerde uitgang naar een (eind-)versterker. De enige mogelijkheid tot verbinden met een versterker is via de vergulde tulpstekker aansluitingen. De maat van dit component is overigens wel afwijkend ten opzichte van de andere DAC’s; de MiniMax heeft een frontbreedte van 28 centimeter.
April Music Stello DA100 Signature 96/24 USB
Het Koreaanse April Music wordt al enige tijd geïmporteerd door TES Audio. Deze DAC is ontsproten vanuit de vrij bekende Stello DA220. In de verpakking levert April Music niet alleen een nette voedingskabel mee maar ook een USB A-B kabel voor aansluiting op de PC. De Stello ondersteunt als enige van de drie DAC’s ook datatransport van een 96/24 signaal over de usb-ingang De Stello heeft dezelfde afmetingen als de Tentlabs, maar is met zijn 3,5 kilo wel de zwaarste van de drie geteste DAC’s.
April Music Stello DA100 Signature
Aan de voorzijde van de Stello zit een standby schakelaar (aan de achterkant zit een tuimelschakelaar voor het echte in- en uitschakelen van de stroomtoevoer) en een upsampling knop met drie standen. Bij de –asynchroon aangestuurde- upsampling naar 192kHZ/24Bit kleurt de bijbehorende LED groen. Voor 96kHz/24bits weergave drukt de gebruiker één keer op de tiptoets en de LED kleurt rood en nog een keer drukken zorgt voor een ‘bypass’. De LED blijft uit en de signalen worden net zo weergegeven als ze binnen komen zonder enige vorm van upsamplen. Verder kent de Stello DA100 Signature een grote, degelijke bronkeuzeknop voor de vijf ingangen.
Gebalanceerde uitgang en AES/EBU ingang op de Stello
Naast de eerdergenoemde USB type B input zijn optisch en coaxiaal als digitale ingang aanwezig. Ook een AES/EBU ingang is te vinden en als enige van de drie geteste apparaten bezit deze DAC een I²S aansluiting. Deze laatste is een kleine S-VHS multi connector (ook wel gebruikt door onder andere PS Audio) voor gescheiden transmissie vanaf een loopwerk met I²S aansluiting van de afzonderlijke componenten van het digitale signaal. Het voordeel van deze aansluiting is dat de kans op jitter (storing door onregelmatigheid in de tijdsbasis van het digitale signaal) aanzienlijk wordt verkleind. Dit wordt bereikt doordat alle data (word clock, bit clock, audio data en master clock) apart de DAC wordt ingestuurd in plaats van in één bundel. De vergulde cinchbussen en de gebalanceerde uitgangen zijn eveneens erg netjes afgewerkt.
De binnenzijde van de Stello
De DA100 Signature 96/24 USB DAC is opgebouwd rond een AKM AK4395 chipset en een AD1896 upsampler. De specificaties liegen er hier overigens ook niet om, het dynamische bereik is opgegeven rond 110 dB, de signaal- ruisverhouding ligt op 120 dB en de totale harmonische vervorming is 0,003% bij 1 kHz. Het opgegeven frequentiebereik loopt van 20 Hz tot 45 kHz. De cinchbusaansluitingen komen van Cardas (net als bij de MiniMax van Eastern Electric) en de XLR-aansluitingen zijn van Neutrik.
De blinde luistertest
Om een zo correct mogelijke vergelijking te kunnen maken heb ik zoals eerder vermeld een luistersessie met drie collega recensenten van Hifi.nl georganiseerd in mijn huis. Afgezien van de onvermijdelijke gezelligheid was het natuurlijk een erg serieuze aangelegenheid. Niet alleen om een zo goed mogelijke conclusie te kunnen krijgen maar ook vanwege de interesse die we allen delen in muziek en weergave hiervan.
De DAC’s stonden ingespeeld klaar voor een zogeheten blind vergelijk. Achter een doek, onttrokken aan het zicht van de luisteraars, stonden de vier DAC’s opgesteld. Vier verschillende tracks werden afgespeeld over de digitaal naar analoog-omzetters. Met als extra DAC mijn eigen Metrum Acoustics. Per track werden de DAC’s voorzien van nummer 1 t/m 4, en na elke track kregen de DAC’s weer een andere volgorde van benummering. Doordat de nummering enkel bij mij bekend was verkregen we op deze manier het meest objectieve resultaat. Op basis van de beluisterde track werd de luisteraars gevraagd om per DAC een cijfer toe te kennen, 1 voor de ‘beste’ en 4 voor de ‘minste’. Uiteindelijk werden de cijfers bij elkaar opgeteld en de DAC met de laagste uitkomst had de voorkeur van de vier DAC’s die meededen aan het vergelijk. De blinde luistertest kende een tweetal pauzes en gebeurde na een paar tracks naar vinyl luisteren om aan de set te ‘wennen’.
Voldoende ingangen op de Eastern Electric Minimax DAC
De uitkomsten kwamen tot stand door de lijsten te vergelijken en een simpele rekensom te maken. Deze uitkomsten werden ondersteund door de korte notities die de luisteraars op verzoek maakten met betrekking tot hun perceptie van zaken als detail, plaatsing, (fijn-)dynamiek, neutraliteit en ruimtelijkheid. Om zo weinig mogelijk externe factoren invloed te laten hebben is er gekozen om enkel de bijgeleverde netvoedingskabels aan te sluiten op de apparaten. Wel werd een fasecheck toegepast. Als stroomvoorziening diende een PS Audio Quintet, de versterking kwam voor rekening van mijn Blacknote DSA150 Signature en mijn Goldenote Reale weergevers mochten de tonen de luisterruimte inbrengen. Zoals eerder vermeld was de bekabeling van InAkustik, waarvan voor het gemak enkel de twee sets interlinks en één coaxiale digitale kabel steeds werden ‘omgeprikt’. De bron was tijdens de luistersessie mijn Logitech Squeezebox Touch. De rest van de set is onderaan deze beschreven.
De eerste track was van het vrij onbekende Diorama. Een Duitse darkwave/ elektropop-band die al even Duits klinkt. Van het album Her Liquid Arms speelt het intense Das Meer. Hoewel de track niet bekend was bij de luisteraars werd er al snel geschreven. Als uitkomst kwam eruit dat Stello DA100 erg vol en dynamisch klonk, hoewel één van de luisteraars het geheel wat ‘zwaar’ vond klinken. De Tentlabs b-DAC klonk daarentegen erg neutraal en zelfs wat tam. Opmerkingen die werden opgeschreven waren “geen power”, “weinig laag”, “flauw” maar wel weer “erg verfijnd” en “audiofiel”. De MiniMax DAC (die de gehele test in de buizenstand stond te spelen) kwam er bij deze track als winnaar uit, hoewel de Stello niet ver achter bleef. Alle luisteraars prezen de ruimtelijkheid en de muzikaliteit van de MiniMax bij dit nummer. Ook diepte en fijndynamiek werden als pluspunt genoemd, terwijl één van de luisteraars deze DAC niet boven de Stello prefereerde met betrekking tot kracht in de weergave.
Ook met de April Music Stello DAC zit het met het aantal aansluitmogelijkheden wel snor
De tweede track kwam voor rekening kwam van Ray Charles en Natalie Cole. Het nummer was Fever van het album Genius Loves Company. De uitkomsten bij deze track waren al bijna even eensgezind als bij het eerste nummer; weer waren het de muzikaliteit en de ruimtelijkheid van de MiniMax van Eastern Electric die de leden van het luisterpanel het meest konden bekoren. De b-DAC van Tentlabs presteerde bij deze track het minste in plaatsing, waarbij twee van de drie luisteraars de stem van Ray erg aan de speaker vonden kleven. De Stello werd hier door één van de luisteraars als eerste keus geplaatst vanwege zijn grote levendigheid en diepe laagweergave.
Het derde nummer kwam vanaf de door MFSL gemasterde versie van het album Into The Labyrinth van Dead Can Dance. Het nummer was het door Lisa Gerrard gezongen The Wind That Shakes The Barley. Door de grote dynamiek in de vocalen is deze track ideaal om uitstervende klanken en echo’s te beoordelen. Saillant detail bij deze track is dat de Metrum DAC - die voor de afwisseling met alle tracks mee mocht doen om voor een nog objectievere uitslag te zorgen - bij dit nummer door twee van de drie luisteraars als tweede uit de bus kwam! Diezelfde twee vonden de MiniMax Tube DAC het meest muzikaal en ruimtelijk, terwijl één van de luisteraars juist de rust en detailrijkheid van de Tentlabs b-DAC prees en deze de eerste plaats toekende. De Stello bracht het er hier volgens de cijfers vrij goed vanaf vanwege de grote afbeelding van de stem en het laag. Maar er was ook een notitie was met de tekst “onnatuurlijk groots”.
Eén knop maar wel legio aansluitmogelijkheden
De laatste track van deze blinde luistertest werd ingevuld met het nummer Bird On A Wire van de gold-cd Famous Blue Raincoat van Jennifer Warnes. Fenomenaal gemastered en met zijn grote detaillering en dynamiek is deze track bij uitstek geschikt voor een dergelijke luistertest. Hier was het de Stello die door de luisteraars als beste keuze uit de bus kwam, terwijl er één voor de MiniMax koos. De b-DAC liet het volgens de smaak van het testpanel een beetje afweten in deze vergelijking, want hoewel elk detail hoorbaar was en deze DAC het meeste rust bood in deze vergelijking, leek de muziek vrij klinisch of analytisch uit de speakers te komen. Vooral de vocalen van Jennifer kwamen het meest overtuigend naar voren over de Stello en de Eastern Electric.
Conclusie of opsomming? Een relatief zijnsoordeel…
Voordat ik mijn conclusie (en de definitieve uitkomst van de blinde luistertest) aan het digitale papier toevertrouw voel ik me verplicht om te benadrukken dat de uitkomst tot stand is gekomen in mijn eigen luistersituatie met mijn eigen referentieset. Dat een product in een andere setting wellicht wat anders kan presteren lijkt me logisch maar mag wel even benadrukt worden. Daarnaast rijst de vraag wat belangrijker is; hoe audiofiel is een hifi-component en weegt dit zwaarder dan de mate van muzikaliteit van de weergave? Na wat wikken en wegen kan ik enkel melden dat dit een kwestie van persoonlijke smaak is. Als het om het aanwezige testpanel gaat staat muzikaliteit voor op een analytische weergave. Het upsamplen van signalen is overigens een kwestie van smaak, maar vormt niet de grootste verschillen tussen deze DAC’s en hun weergave.
Dat gemeld hebbende kan zondermeer de Eastern Electronics MiniMax Tube DAC als grote winnaar van deze test aangewezen worden. Pluspunten zijn vooral de muzikaliteit van deze DAC, tezamen met de enorme ruimtelijkheid en diepte in de weergave. De buis in combinatie met de 32 bit Sabre chipset maken van het geluid een aimabele, niet vermoeiende ervaring die vooral liefhebbers van vocalen zal bekoren. Zo schreef één van de luisteraars dat bij deze DAC de “whisky in de stem van Ray Charles echt hoorbaar was”.
Tentlabs B-Dac: verfijnd, analytisch en neutraal
Liefhebbers van een wat strakker laag en een wat grovere dynamiek zullen misschien beter kiezen voor de Stello DA100 Signature van April Music. De grootse projectie van stemmen en het diep doorlopende laag zijn kenmerken van deze DAC. Eén van de luisteraars zag deze karaktereigenschappen van de Stello als negatief punt, terwijl de twee overige luisteraars dit juist weer als pluspunt zagen. Als het gaat om muzikaliteit presteert deze omzetter overigens wel beter dan de Eastern Electric deed in de solid state modus, dus zonder buis. De Stello DA100 is vooral voor liefhebbers van –elektronische- gitaarmuziek, elektrische muziek en percussie een goede keuze. En vanwege de goede USB-omzetting het beste te gebruiken door mensen die graag vanaf een computer hun muziek willen beluisteren.
Wie een voorkeur heeft voor een audiofiele en neutrale weergave zal eerder voor de, op basis van onze puntentelling als derde geëindigde, Tentlabs b-Dac kiezen. De Tentlabs b-DAC klinkt namelijk verfijnd en analytisch. Wat zowel positief als negatief kan worden ervaren. Liefhebbers van emotionele geluidsoverdracht zullen de eerste twee prefereren, terwijl eigenaren van een iets te levendige set met deze DAC een stuk meer rust in hun geluidsweergave kunnen brengen. We zijn overigens erg benieuwd hoe de andere aangekondigde componenten in deze serie van Tentlabs presteren, ook in combinatie met deze DAC. Wellicht biedt de toekomst dus nog een vervolg?
Metrum Acoustics NOS Mini DAC: voordelige keus!
Mocht u een lager budget hebben dan blijft de Metrum Acoustics NOS Mini Quad DAC nog steeds ‘Voordelige Keus’, om maar eens een term van de Consumentenbond te gebruiken.
Als laatste wil ik –mede namens Hifi.nl- mijn grote dank uitspreken naar de verschillende importeurs, die wilden meewerken aan dit vrij intense luister- en recensieproject. En natuurlijk aan mijn goede vrienden en collega’s René van Es, Marc Brekelmans en Max Delissen, die hun tijd wilden opofferen om mee te werken aan deze blinde luistertest. Zoals de gewaardeerde lezers van dit medium zullen weten is muziek een fijne manier van verbroedering en altijd een goede voedingsbodem voor leuke ervaringen.
Aanvullende info:
Eastern Electronics MiniMax Tube DAC: 835 euro
www.mpaudio.eu
April Music Stello DA100 Signature 96/24USB: 899 euro
www.tesaudio.nl
Tentlabs b-DAC: 979 euro
www.tentlabs.com