Review Lab12 Dac 1 Reference: DA-converter met buizen

Lab12 bouwt voornamelijk versterkers die zonder uitzondering voorzien zijn van buizen. Het bedrijf heeft onlangs de Dac 1 Reference uitgebracht, een DA-converter voorzien van Multibit Dac-chips van Philips en buizen in de eindtrappen. Volgens Lab12 is de gebruikte techniek geen op zichzelf staand doel. Techniek is ondergeschikt aan klank en muzikaliteit. Hoe klinkt de Dac 1 Reference en wat doen de geplaatste buizen met de klank? Dat gaan we onderzoeken. 

Lab12, audiobedrijf gevestigd in Griekenland

Lab12 begon als resultaat van de enthousiaste en onvermoeibare inspanningen van muziekliefhebber Stratos Vichos en groeide snel uit tot een ultramoderne high-end audiofabrikant met een breed productiegamma, zo is te lezen op de website van het in Athene gevestigde audiobedrijf. Vichos is als eenmanszaak begonnen en heeft naar eigen zeggen jarenlang geëxperimenteerd voordat zijn onderneming transformeerde naar een snelgroeiend audiobedrijf. De fabrikant huldigt de kernopvatting dat de emotionele impact en een boeiende muzikale uitvoering de belangrijkste factoren zijn wanneer naar een muziekstuk wordt geluisterd. Impliciet zegt Lab12 dat muziek en muzikaliteit de kern zijn en dat techniek geen doel op zichzelf is.

Dat wil niet zeggen dat Lab12 geen oog heeft voor de technische aspecten van geluidsapparatuur. “Lab12 is een technologie- en prestatiegedreven bedrijf en onze derde generatie producten biedt een unieke waarde die kan voldoen aan de hoogste eisen van muziekliefhebbers en audiofielen, waar dan ook ter wereld. Onze producten bevatten en introduceren technologie van de 21e eeuw, maar in de eerste plaats is het de muziek die ertoe doet,” aldus Lab12.

Lab12: portfolio, vooral versterkers

Het portfolio van Lab12 bestaat voornamelijk uit versterkers, die zonder uitzondering zijn voorzien van buizen. Het bedrijf heeft ook een tweetal schone stroom producten, genaamd Gordian en Noyra. De Dac 1 Reference is de enige bron van Lab12. Ook de Lab12 heeft een tweetal buizen aan boord, één per kanaal. Zo dadelijk gaan we naar de techniek van de Dac 1 Reference kijken.

Lab12 gaat er prat op dat producten met de hand worden gebouwd, in Griekenland. Het nauwgezette ontwerp- en ontwikkelingsproces is nooit veranderd. Elk product ondergaat state-of-the-art meetprocessen en uiteindelijke afstemming die het resultaat is van langdurig luisteren binnen verschillende high-end audiosystemen en combinaties om ervoor te zorgen dat de eindgebruiker een echt uitzonderlijk product krijgt dat eenvoudig de luisteraar laat genieten van zijn muziek.

Het zwaartepunt van het huidige portfolio van het bedrijf ligt dus vooral bij versterkers en in die zin is de Dac 1 Reference een vreemde eend in de bijt. Het is echter niet de eerste DA-converter van Lab12. De fabrikant heeft “geoefend” met voorgangers Dac 1 en Dac 1 SE (Special Edition). De voorgangers zijn met pensioen gegaan en de Dac 1 Reference is de enige DA-converter en zelfs de enige bron van Lab12.

Bij het ontwerpen van de Dac 1 Reference zijn afgezien van de plaatsing van buizen in de analoge eindtrap nog een paar bijzondere niet-alledaagse keuzes gemaakt. Voorat we gaan luisteren willen we daarom de techniek van de Dac 1 Reference even nader bekijken.

Lab12 Dac 1 Reference: technische aspecten

De Lab12 Dac 1 Reference heeft een metalen behuizing en weegt 7,5 kilogram. De bouw is degelijk. Alle panelen sluiten netjes op elkaar aan, zoals het hoort. Het bovenpaneel is opengewerkt ter ventilatie en warmteafvoer. De Dac 1 Reference wordt nauwelijks warm, maar bij voorkeur worden er geen andere componenten bovenop gezet want dat zou de afvoer van warmte kunnen bemoeilijken.

Veel fabrikanten bouwen hun DA-converter rond de nieuwste DAC-chips van bekende merken zoals bijvoorbeeld ESS Sabre of Burr-Brown. Zo niet Lab12 die in de Dac 1 Reference acht Multibit DAC-chips van Philips heeft geplaatst van het type TDA1543.

De Dac 1 Reference kan PCM-signaal tot een resolutie van 24-bit /192 kHz verwerken en kan niet omgaan met DSD en ook niet met MQA-decodering. Is dat een beperking? Dat ligt aan het referentiekader. DA-converters die “alles” ondersteunen, d.w.z de hoogst mogelijke resolutie van PCM-signaal en DSD-signaal en eventueel ook MQA-decodering, klinken niet noodzakelijkerwijs beter. De uitwerking van de voeding en de analoge eindtrap, die het muzieksignaal naar de uitgang leidt, leggen een belangrijke hoeveelheid gewicht in de schaal van uiteindelijke geluidskwaliteit. Over voeding gesproken, de Dac 1 Reference heeft een ringkerntransformator aan boord die zes afzonderlijke gereguleerde voedingslijnen van spanning/stroom voorziet.

Bovendien laat de verkrijgbaarheid van DSD-muziek en MQA-bestanden te wensen over. Beide standaarden zijn niet breed omarmd en geaccepteerd door de muziekindustrie. DSD lijkt dezelfde weg te gaan lopen als de Super Audio CD: technisch en klankmatig weliswaar superieur aan de gewone Redbook CD, maar met een zeer pover aanbod en zelfs krimpend aanbod van schijfjes. Hoewel technisch superieur mogen we de Super Audio CD wel commercieel als mislukt beschouwen. Of DSD-muziek ooit breed geaccepteerd zal worden en derhalve ruim verkrijgbaar zal zijn, is nog maar te bezien. Het is er al een tijdje, maar het wil maar niet doorbreken. Een DA-converter die PCM-signaal tot een resolutie van 24-bit/192 kHz ondersteunt zal voor het overgrote deel van de gebruikers ruimschoots voldoende zijn. Conclusie: wij zien de afwezigheid van de ondersteuning van DSD en MQA door de Dac 1 Reference niet als een beperking.

De Lab12 Dac 1 Reference beschikt over een viertal digitale ingangen: 1 x optisch, 2 x coaxiaal en 1 x USB. Het muzieksignaal komt naar buiten via een cinch-uitgang en een XLR-uitgang. Beide uitgangen zijn asymmetrisch d.w.z. ongebalanceerd. Het uitgangsniveau is 2,5 Volt en er is geen verschil in volume tussen de cinch-uitgang en de XLR-uitang. Ook klankmatig is tijdens de testperiode geen verschil opgevallen tussen de XLR-uitgang en de cinch-uitgang. De XLR-uitgang klinkt dus niet beter, maar aansluiting via XLR is aanbevolen als lange kabels naar de (voor)versterker zouden worden gebruikt.

Het apparaat heeft geen display. Centraal op het front bevinden zich status-ledjes die de gekozen bron en de sample rate aangeven. Het uitgangsniveau wordt gevisualiseerd door een tweetal kleine VU-meters. De uitslag van de VU-meters is alleen op korte afstand goed te zien. Ook een volumeregeling ontbreekt. Rechtstreekse aansluiting op een eindversterker is dus niet mogelijk. Dat geldt overigens voor de meerderheid van DA-converters op de markt. Een volumeregeling is vooral zinvol als een DA-converter ook analoge ingangen heeft en daarom de functie van een voorversterker over kan nemen.

Lab12 Dac 1 Reference: dual triode buis in de eindtrap

De analoge eindtrappen van de Dac 1 Reference zijn voorzien van een dual triode buis van het type 6922. De aanwezigheid van buizen schept een beetje de verwachting dat de Dac 1 Reference wellicht een min of meer warme en ronde klank zal produceren. Buizen klinken niet noodzakelijk ronder en warmer dan halfgeleiders, maar fabrikanten die buizen gebruiken zorgen vaak linksom of rechtsom voor een stukje ronding of warmte in de klank en dat is ook omdat de luisteraar dit verwacht. We gaan zo dadelijk muziek luisteren, dus we zijn benieuwd in welke mate we de aanwezigheid van buizen in de Dac 1 Reference kunnen horen.

Wie overigens oppervlakkig naar de Dac 1 Reference kijkt, zal de geplaatste buizen niet opvallen. Ze zijn “verstopt” onder de kap en lijken geen aandacht te willen trekken.

Lab12 Dac 1 Reference: prijs en verkrijgbare uitvoeringen

De Lab12 Dac 1 Reference is leverbaar met een zwarte of zilverkleurige frontplaat en voor een bedrag van 2.999 euro gaat hij over de toonbank. De koper krijgt vijf jaar garantie op het apparaat, uitgezonderd de buizen.

We gaan de Dac 1 Reference aansluiten en we gaan muziek luisteren.

Review Lab12 Dac 1 Reference: luisteren, plaats in de markt en conclusie

Lab12 Dac 1 Reference: testomgeving

Ons testapparaat is zowel via XLR als via cinch verbonden met een voorversterker van Pass Labs, die is verbonden met een set eindversterkers van hetzelfde merk. Als vergelijkingsmateriaal dient een DA-converter type 321 Dac van Wadia. Digitaal muzieksignaal komt binnen vanaf een gemodificeerde Sonos Connect die met beide DA-converters is verbonden. De Sonos Connect haalt de muziek van een NAS die gevuld is met bitperfect geripte cd’s. Een set luidsprekers type Quad ESL63 zet de stroom uit de versterkers om in geluid.

Uiteraard heeft de Lab12 Dac 1 Reference de nodige verscheidenheid aan muziek gevoerd gekregen want een audiocomponent is bij voorkeur niet kieskeurig als het om muziekgenres gaat. En hoe klinkt een DA-converter voorzien van een octet Philips Multibit Dac-chips in combinatie met een buis in het eindtrapje? Dat gaan we proberen te duiden.

Lab12 Dac 1 Reference: een sprankje warmte en ronding, maar vooral een neutrale klank

Als eersten dient opgemerkt te worden dat de Dac 1 Reference geen typische warme buizenklank produceert, even daargelaten wat precies een typische warme buizenklank is. De aanwezigheid van de buis in de signaalweg valt in eerste instantie niet of nauwelijks op. Huisgenoten en gasten zeggen desgevraagd met zoveel woorden “het klinkt gewoon goed, zou mij iets moeten opvallen?” De voorversterker van Pass Labs kan naadloos tussen bronnen schakelen en het verschil met de Wadia 321 Dac is klein en valt ook niet iedereen op. Dit wil niet zeggen dat beide DA-converters helemaal hetzelfde klinken. De klank van de Wadia 321 Dac is neutraal en een beetje analytisch van aard. De Dac 1 Reference heeft een heel klein randje ronding, maar dit valt eigenlijk alleen op als geconcentreerd wordt geluisterd.

Het album “Eat The Elephant” van A Perfect Circle is een benchmark in opnamekwaliteit. Muzikaal is het een pareltje, maar muzieksmaak is natuurlijk iets subjectiefs. Waar het om gaat is dat dit album zo ongeveer alles aan boord heeft dat een recensent nodig heeft om de klank van een hificomponent of hifiset te beoordelen, variërend van een putdiepe laagweergave, subtiel ruisende bekkens en belletjes, gortdroge drumklappen, drukke fortissimo passages, ingetogen passages en een rijke afwisseling van akoestische en elektronische instrumenten. En natuurlijk de stem van Tool-zanger Maynard James Keenan. Putdiep laag? Subtiel ruisende bekkens? Fortissimo rockband of ingetogen kamerorkest? Het blijkt allemaal prima voer voor de Dac 1 Reference.

De Dac 1 Reference presenteert een kamerbreed podium en laat de subtielste details horen. Neem bijvoorbeeld de in oktober 1980 opgenomen live uitvoering van Beethoven’s 9e symfonie uitgevoerd door het Concertgebouworkest onder leiding van Bernard Haitink. De resolutie van de Dac 1 Reference is zodanig dat de kleinste en subtielste kuchjes uit het publiek hoorbaar zijn. De kuchjes zijn niet alleen hoorbaar, maar ook plaatsbaar, zowel in breedte als in diepte. Hierin onderscheidt de Dac 1 Reference zich van goedkopere DA-converters. Het is natuurlijk een kwestie van smaak, maar kleine kuchjes of de ademteugen die een muzikant of zanger tijdens de uitvoering moet nemen, versterken het live gevoel, dat is het gevoel alsof je als luisteraar zelf in de zaal zit. Kleine onregelmatigheden in live opnames kunnen in deze zin voor een zekere betrokkenheid van de luisteraar zorgen. Een perfect schone studio-opname kan een gevoel van afstand oproepen bij de ene luisteraar, terwijl een andere luisteraar juist geniet van de afwezigheid van afleidende kuchjes en ademteugen. Ja, persoonlijk smaak en voorkeur van de luisteraar spelen in deze een belangrijke rol.

De Dac 1 Reference geeft het hele frequentiespectrum gebalanceerd en foutloos weer. De laagweergave is zeer goed. Niet wollig, niet opdringerig, maar strak en beheerst. Ook de weergave van hoge tonen is goed. Bekkens klinken helder en hebben een prettige galm. De koperinstrumenten van bijvoorbeeld het Concertgebouworkest hebben een randje scherpte, zoals het hoort. De weergave van houtblazers heeft juist een randje warmte en fluweligheid, ook zoals het hoort. Alle toongebieden lijken met elkaar samen te werken. De weergave van middentonen en menselijke stemmen lijkt er in kwaliteit nog wat bovenuit te springen. De zangers en zangeressen in meerstemmige zangpartijen zijn, afhankelijk van de kwaliteit van de opname, afzonderlijk te volgen.

Ongeacht het muziekgenre presenteert Lab12’s Dac 1 Reference een organische klank. Wie in de zaal van het Concertgebouw zit, zou zich niet moeten bezighouden met podiumanalyse en het volgen van afzonderlijke instrumenten, hoewel dat natuurlijk best mag. Een professionele muzikant zal immers anders luisteren dan een luisteraar die zelf geen muziek kan maken. De doorsnee luisteraar zal echter niet technisch luisteren en zal zich willen laten meevoeren door de organische presentatie als geheel.

De klank van de Dac 1 Reference heeft een klein en heel subtiel sprankje ronding en warmte. Een lange luistersessie zal niet snel tot luistermoeheid leiden. De Dac 1 Reference nodigt uit om achterover te leunen en op te gaan in de gepresenteerde muziek. Muziek en muzikaliteit zijn de kern en techniek is geen doel op zichzelf, aldus de presentatie van de Dac 1 Reference.

Lab12 Dac 1 Reference: plaats in de markt, voor wie is deze DA-converter?

De Dac 1 Reference kost net geen 3.000 euro en in dit prijssegment is een heleboel te koop. Wie op zoek is naar een DA-converter, maakt daarbij technische afwegingen en ook een klankmatige afwegingen. De luisteraar die DSD-bestanden of MQA-bestanden wil kunnen afspelen zal de Dac 1 Reference links moeten laten liggen. Het wel of niet kunnen afspelen van DSD en MQA is een technische afweging. Het aantal beschikbare ingangen is ook een technische afweging, net zoals bijvoorbeeld de al dan niet aanwezigheid van een volumeregeling. Er zijn DA-converters met meer ingangen dan de Lab12 Dac 1 Reference. De Dac 1 Reference kan niet rechtstreeks op een eindversterker worden aangesloten.

De Dac 1 Reference lijkt te mikken op de klankbewuste luisteraar, niet op de luisteraar die een apparaat wil hebben dat voorzien is van alle en vooral de nieuwste toeters en bellen. Het aantal ingangen van de Dac 1 Reference zal voor de meeste luisteraars voldoende zijn. Lang niet elke luisteraar wil DSD of MQA kunnen afspelen, maar iedereen wil signaal met een resolutie van 16-bit/44,1 kHz afkomstig van een NAS of cd-loopwerk kunnen afspelen. De weergavekwaliteit van 16-bit/44,1 kHz materiaal afgespeeld door de Dac 1 Reference is voorbeeldig. En voor wie het interessant vindt willen we nogmaals opmerken dat de resolutie opgevoerd mag worden tot 24-bit/192 kHz.

De DAC-chips van Philips in de Dac 1 Reference zijn misschien relatief ouderwets, maar ze klinken niet ouderwets. Lab12 heeft een modern klinkende DA-converter gebouwd die zich met zijn klank kan meten met DA-converters die voorzien zijn van de nieuwste DAC-chips. De geplaatste buizen doen hun werk zonder aandacht voor zichzelf te vragen.

Lab12 Dac 1 Reference: conclusie

De Dac 1 Reference presenteert de muziek als een organisch geheel. Het hele frequentiespectrum wordt foutloos weergegeven waarbij de buitengewoon goede weergave van het middengebied en de realistische weergave van menselijke stemmen er bovenuit springt. De klank is neutraal met een sprankje warmte en ronding. Bij een goed opgenomen live uitvoering waant de luisteraar zichzelf in de concertzaal. De luisteraar kan achterover leunen, tijd en plaats vergeten en volledig opgaan in de muziek.

Lab12 Dac 1 Reference
€ 2.999 | yn-audio.nl/lab12