In de omroephoofdstad Hilversum is het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid gevestigd. Ongeveer 70 procent van ons audiovisuele erfgoed wordt in een speciaal daarvoor opgetrokken gebouw bewaard en gecatalogiseerd. Denk daarbij aan ruim 700.000 uur radio- en televisieopnames, film en muziek. Allemaal opgeslagen in de kelders van het bijzondere pand. Een klein, maar uniek onderdeel van dit archief is Fonos, waar particulieren een kopie van niet meer in de handel verkrijgbare geluidsopnames van Nederlandse bodem kunnen kopen.

Waarom dit archief zo uniek is wordt uitgelegd door Machgiel Bakker, die de dagelijkse gang van zaken bij Fonos regelt. “Beeld en Geluid is ontstaan vanuit het omroeparchief. Maar waar een omroeparchief oorspronkelijk een business-to-business functie heeft (omroepen kunnen daar elkaars beeldmateriaal lenen, maar bijvoorbeeld ook muziek om op de radio te draaien - red.) is in Nederland gekozen voor een constructie waarbij naast professionele gebruikers en onderwijsinstituten ook particulieren toegang hebben tot het materiaal. Dat zie je nergens ter wereld.”

Voor verzamelaars is dit een buitenkans, want het maakt vaak een einde aan jarenlange zoektochten. Je vindt er van alles uit de rijke Nederlandse muziekhistorie; kinderliedjes, jazz, blues, folk, new wave, punk, cabaret of gewoon een lekker stuk popmuziek. Het is vooral het meer obscure materiaal dat via Fonos zijn weg naar de muziekliefhebber vindt. Albums van Marco Borsato zul je er bijvoorbeeld niet tegenkomen, maar wel ouder werk van artiesten als Ton Lebbink, Spin, Godfried Bomans en Ellen ten Damme.

Doe mij die maar..

. Bakker legt uit: “Als er een aanvraag binnenkomt voor een kopie van een album weet ons computersysteem of er al een digitale versie is gemaakt. In dat geval heeft de klant binnen drie werkdagen zijn muziek in huis. Als er nog geen digitale versie bestaat kijken we eerst of de plaat door ons mag worden ontsloten. We controleren of het album toch niet nog ergens verkrijgbaar is, en gaan dan de rechten clearen. Van de originele plaat wordt vervolgens een foto van de voor- en achterkant van de originele hoes gemaakt, die naar de DTP-afdeling gaat voor restauratie. Daar worden stickers of op de hoes geschreven teksten weggepoetst. Dan wordt de plaat opgenomen. Er worden losse tracks van gemaakt, de audio wordt met topklasse- apparatuur van tikken en ruis ontdaan, en de bestanden worden op een harde schijf gezet.

Als dat klaar is worden de gegevens van de artiest, de titels, meespelende muzikanten, jaar van uitgave en dat soort onmisbare achtergrondinformatie in een index toegevoegd. Die gegevens worden zoveel mogelijk uniform gehouden. Je staat er versteld van op hoeveel verschillende manieren een artiestennaam in de loop der tijd soms is geschreven. Soms de volledige voornaam, soms met een initiaal, dan weer alleen de achternaam. Dat is natuurlijk niet handig als je zo’n artiest of band wilt terugvinden op de website van Fonos. Als die metadata zijn toegevoegd wordt tot slot de muziek op een hoogwaardige en mooi bedrukte cd-recordable gebrand en naar de klant gestuurd.

Door al dat voorbereidende werk kost het ontsluiten van een plaat, inclusief de afdracht van rechten, aanzienlijk meer dan de prijs van 19,95 die we voor de cd-recordable vragen. Dat betekent dat we er meerdere moeten verkopen voordat we er wat aan verdienen. Gelukkig zijn er een aantal titels die erg populair zijn, dus per saldo zitten we in de zwarte cijfers. Dat is belangrijk, niet om er rijk van te worden, maar om het werk voort te kunnen zetten.”

Geregel

“Het idee voor Fonos is ontstaan uit een soort collectiviteitgedachte. Daar zijn we in Nederland toch al erg goed in, ook waar het de muziek- en filmwereld betreft. Denk maar aan de Platen-10-Daagse en de Aangenaam Klassiek-promotie. Ik vond het zonde om ons prachtige archief van Nederlandse muziekopnames alleen maar te beheren en te conserveren. We hebben op dit moment ruim 15.000 titels liggen, en met mijn uitgeefambitie zag ik daar allerlei interessante mogelijkheden om muziekliefhebbers van dienst te zijn. Dus zijn we onder anderen gaan praten met de NVPI (Nederlandse Vereniging van Producenten en Importeurs van beeld- en geluidsdragers - Red.), die er voor zorgt dat de artiesten hun geld krijgen, en met Buma/Stemra, die de belangen van componisten en tekstdichters behartigt. Van zo’n 85 procent van de in Nederland geproduceerde muziek weten we precies waar de rechten liggen. De resterende 15 procent is soms wat lastiger, maar ik beschik gelukkig over een uitgebreid netwerk, dus daar komen we altijd uit.

Het was een heel geregel, maar Fonos mag nu alle onder Nederlands copyright geproduceerde geluidsdragers digitaal aan de man brengen, maar alleen als dat materiaal niet op een andere manier verkrijgbaar is, en alleen voor klanten uit Nederland. Daarbij gaat het om volledige albums, en niet om individuele nummers. Daar zijn we wel mee bezig, maar daar kan ik nog niet zoveel over zeggen. Ik zou heel graag willen dat we de volledige collectie op een gegeven moment ook als download zouden kunnen aanbieden, en dan wel als losse nummers, maar het duurt nog wel even voor we dat rond hebben.”

Afdalen

Om een blik in de archieven te kunnen werpen moet je afdalen in de kelders van het gebouw. Dat klinkt een stuk donkerder dan het in werkelijkheid is. Vanuit de centrale hal van Beeld en Geluid kun je namelijk gewoon vijf verdiepingen naar beneden kijken. De ‘Grand Canyon’ noemen ze dat daar. Op de onderste verdieping, waar het vanwege de ideale bewaaromstandigheden echt een flink aantal graden kouder is dan boven, bevindt zich het platenarchief.

Achter slot en grendel overigens, zonder pasje kom je er niet in. Eenmaal binnen blijkt waarom. Een ware schatkamer, zakelijk ingericht met rolkasten, maar letterlijk tot het plafond gevuld met muzikale delicatessen. En hier staan dus ook de 15.000 platen die behoren tot de Fonos-collectie. Hiervan is ongeveer een derde reeds gedigitaliseerd. De rest wacht nog geduldig op een eerste aanvraag.

Eigen releases

Over het succes van Fonos zegt Bakker: “Een aantal titels is inmiddels zo vaak op cd-recordable gezet dat het financieel interessanter was geweest om er een gewone cd van te laten persen. In sommige gevallen heeft de originele rechthebbende dat ook gedaan. Een goed voorbeeld daarvan is het album Zie De Mannen Vallen van Hauser Orkater uit 1979, dat vanwege de populariteit bij Fonos weer een tijdje gewoon leverbaar is geweest via platenmaatschappij EMI. Maar er is ook een samenwerking ontstaan met Universal Music, die als een van de grootste platenmaatschappijen ter wereld natuurlijk enorm veel ervaring heeft met het produceren en distribueren van cd’s.

Wij hebben samen een aantal releases op de markt gezet, zoals de 4 cd-box 50 Jaar Nederpop Rare & Obscure. Maar we hebben ook een paar echt ‘eigen’ releases, zoals een aantal dvd-boxen, de Dutch Rare Groove-verzamelaars en een aantal thema-cd’s die zijn uitgebracht bij boeken als Beatmeisjes en Geef mij maar Amsterdam. En tot slot zijn we nog niet zo lang geleden begonnen met de Nieuw Talent Service, waarmee we beginnende Nederlandse artiesten onder bepaalde voorwaarden de gelegenheid geven om een album via Fonos te promoten.”

Als het klaar is

“We zijn hard aan het nadenken over een downloadplatform, maar zoals gezegd zitten we daar nog met de rechtenkwestie. Als dat opgelost wordt zal de Fonos formule flink aangepast moeten worden. We hebben dan zo’n 55.000 tracks beschikbaar. Als het volledige archief van Fonos ontsloten is kan het trouwens best zijn dat we ophouden te bestaan.

Het werk is dan af, de taak volbracht. Fonos is niet opgericht om voor altijd te blijven, maar om het beeld- en geluidsmateriaal terug te geven aan het publiek, waar het volgens mij thuis hoort.”

Van de redactie: De website van Fonos is hier te bezoeken. Daar staat niet alleen heel veel leuke informatie op, maar je kan er ook muziek bestellen. Neem er eens een kijkje!