Als logisch vervolg op ons bezoek aan Grimm Audio in Eindhoven en het interview met Guido Tent en Eelco Grimm is een MU1 muziekspeler mee naar huis genomen. Om de door de twee heren aangedragen argumenten en voordelen van de MU1 ten opzichte van andere spelers te gaan ervaren en vooral te gaan beleven. Om juist te onderstrepen waar het met de MU1 om gaat, het ontzorgen van de muziekliefhebber en hem of haar weghouden van computertechniek, is deze review vooral gefocust op de bediening en de mogelijkheden van de MU1 en veel minder op de techniek waar collega Ruud Jonker in een derde artikel meer aandacht aan zal geven.
Grimm Audio MU1: eenvoud
De MU1 is een zwarte doos van 355 x 295 x 100mm waarin alle functionaliteit huist van een moderne muziekstreamer waarop een externe digitaal naar analoog converter wordt aangesloten, of een paar digitaal aan te sturen luidsprekers waarbij de voorkeur van Grimm Audio natuurlijk uitgaat naar de eigen LS1 actieve luidsprekers in hun diverse uitvoeringen. Voor mij is het een DAC geworden waarmee is gewerkt. Aan de voorzijde is een display te vinden met tekstweergave waarin de track, het album en de artiest af te lezen zijn. Naast zaken als de oorspronkelijke sample rate en de volume stand. Geen mooie plaatjes, puur functioneel.
Aan de bovenzijde is een grote, koperkleurige, multifunctionele knop te vinden voor volume, pauze, menu toegang en ingangskeuze. Meer is er niet te zien, want alle aansluitingen zijn te vinden aan de achterzijde. Als ingangen AES/EBU, S/PDIF RCA en optical, USB voor extra opslag en uiteraard Ethernet.
Uitgangen zijn er voor de LS1 en tweemaal AES/EBU met de mogelijkheid in de toekomst meer dan twee kanalen aan te sturen vanuit de MU1. Een 75Ohm coax ingang zal pas in de toekomst nodig zijn voor de FM/DAB radio in de MU1. Een heel kleine, haast verborgen druktoets schakelt de MU1 aan of uit. Het is van binnen een computer zodat het er zomaar uittrekken van de netstekker beslist niet aan te raden is. Gewoon nooit doen zonder eerst de MU1 uit te zetten.
What's in the box?
De inhoud van deze black box is interessant en bestaat uit een bij Intel gekochte NUC en een SSD opslag in grootte naar keuze van de klant. Het echte werk van Grimm Audio is het PCI board dat de NUC verbindt met de zaken van Grimm Audio zelf. Dat PCI board maakt de afhankelijkheid van de keuzes voor de NUC die Intel nu of in de toekomst gaat maken minimaal. Verder is er een voeding welke geheel in eigen beheer is ontworpen en wordt geproduceerd met daarin een extreem laag ruis- en bromlevel. De eigen digitale klok van Grimm Audio is ingebouwd met minimale jitter en afwijking en last but not least een door Grimm Audio geprogrammeerde FPGA. Vergeet de term FPGA, bedenk alleen dat deze chip elk digitaal formaat omzet naar PCM 176,4 of 192KHz, afhankelijk van de bron sample rate, en zo data uitstuurt naar de AES/EBU uitgangen. Voor de puristen: het oversamplen is uit te zetten. Daarover later veel en veel meer.
Dat oversamplen doet Grimm Audio om de DAC chip in de converter te ontlasten en met minder moeite het digitale signaal om te laten zetten naar analoog. Met als gevolg een betere prestatie van elke willekeurige DAC. Ook DSD gaat over in PCM. Hetzelfde geldt voor de digitale ingangen, een CD loopwerk zal mateloos kunnen profiteren van de Grimm Audio klok in de MU1 en schoner en rustiger gaan klinken dan rechtstreeks aangesloten op een DAC. De NUC in de MU1 draait de software van Roon, als server en als endpoint. De licentie voor de software schaft de eindgebruiker zelf aan, de software is al geïnstalleerd.
Om de MU1 goed te bedienen is enige kennis van Roon software vereist, zeker bij de dealer, de eindgebruiker ziet Roon alleen als App op een Android of iOS apparaat om zijn of haar muziek te kiezen, voor internetradio en externe muziekdiensten als Qobuz en Tidal.
Klein systeem
Als eerste is de MU1 neergezet in mijn tweede systeem bestaande uit Metrum Acoustics Ambre Roon Endpoint, Metrum Adagio DAC/voorversterker en een Metrum Forte eindtrap. Met daarachter een paar Falcon Acoustics LS3/5a luidsprekers. Voor dit systeem staat elders in huis een Melco N10 muziekopslag als NAS te werken, staat er centraal in huis een NUC met Roon software en zijn Silent Angel Bonn N8 switches neergezet.
Veel aandacht is bovendien gegeven aan de stroomvoorziening en de Ethernetkabels voor het beste muziekresultaat. Ik had mij veel moeite kunnen besparen door niet te investeren in een eigen NUC met periferie en gelijk een MU1 neer te zetten naast dit systeem. De lange weg die de muziek moet afleggen over ethernet staat in hoorbaar resultaat nauwelijks in verhouding tot de MU1 met een AES/EBU kabel op de DAC aangesloten. De kleine Falcon LS3/5a is een weergever die gemakkelijk de verschillen laat beluisteren, vooral op stemmen en gek genoeg zelfs in de lage tonen, hoewel die onder de 80Hz verloren gaan omdat het kleine gesloten kastje daar de moed opgeeft. De MU1 weergave is daarop voller, zuiverder, klankmatig meer correct en vooral stiller en schoner dan via mijn gebruikelijke weg. In een vergroot stereobeeld zit meer dynamiek, expressie, een betere scheiding van instrumenten en de afbeelding staat nog wat meer op de juiste hoogte.
De MU1 aan een Adagio laat de Ambre hier ver achter zich. Klein, kaal, simpel, vlak en zonder leven zijn (overdreven) opmerkingen die ik voor de Ambre noteer. De MU1 biedt veel meer warmte, beleving, is intenser om naar te luisteren. Dat is niet vreemd, immers de signaalweg wordt korter en de fameuze Grimm klok kan zijn werk doen. Al zijn de verschillen heel goed waar te nemen en te reproduceren, het is maar de vraag wie zou gaan investeren in een MU1 voor deze kleine weergevers. Een systeem zoals opgezet in mijn huiskamer ligt veel meer voor de hand en het verplaatsen van de MU1 kost weinig moeite. Duiken achter het audiorek is geen bezigheid welke ik dagelijks wil beoefenen maar voor de MU1 heb ik dat graag over.
PrimaLuna DAC
Het huiskamer systeem bestaat normaliter uit een Metrum Ambre Roon Endpoint en Pavane DAC. Een Audia Flight Strumento No.1 voorversterker, een Pass Labs X250.5 eindversterker, PMC fact.12 luidsprekers en Townshend supertweeters. Hier staat ook de Melco opgesteld. Omdat de Pavane een non-oversampling non-filtering DAC is en we juist graag willen weten wat de impact is van oversamplen in de DAC of in de MU1 leen ik een PrimaLuna EVO 100 Tube Digital AnaLogue Converter welke altijd alles intern upsamplet naar 192kHz/24bit alvorens digitaal om te zetten naar analoog. Grimm Audio leverde een TPR AES/EBU kabel met de MU1 mee en daar is dankbaar gebruik van gemaakt naar alle DAC’s in kwestie.
Ik start het luisteren met Alicia Olatuja”s “No ordinary love” van haar CD “Intuition”. Het oversamplen gaat vooralsnog in de PrimaLuna DAC en leidt in verhouding tot de MU1 tot een oppervlakkiger resultaat met minder definitie op de bas. De stem van Alicia staat dicht op de instrumenten, is lichter van toon en maakt van haar ‘minder mens’. Bandleden en zangeres staat dichter op elkaar, vooral merkbaar in diepte van het stereobeeld. Slagkracht van percussie zijn minder aanwezig dan ik gewend ben. De MU1 in oversample mode biedt meer diepgang, een betere definitie in een stereobeeld met diepte. Er ontstaat onderscheid in positie tussen stem en instrumenten. De weergave is nu natuurlijker, details komen eerder aan de oppervlakte en de DAC prestatie gaat van erg goed naar zeer goed. Slagwerk wordt afgeleverd met punch, snelheid en attack. Oversamplen doe je dus liever in de MU1 dan in de PrimaLuna.
Sample rates
Van het Scottish Chamber Orchestra beschik ik over opnames op diverse sampling rates. Zo is er van Dvorák het “Violin Concerto Czech Suite” in 48/24. Van de PrimaLuna naar MU1 met oversampling actief brengt meer leven, spreidt het orkest verder uit, brengt extra diepte met zich mee, speelt vloeiender, natuurlijker, ruimtelijker. De MU1 komt over als een analoge bron en luistert gemakkelijker. De stap terug maakt het gemakkelijker om te herkennen waar de MU1 zo goed in is, want het stereobeeld krimpt, de ruimtelijkheid neemt af, zelfs violen verliezen deel van hun glans. De vloeiende en natuurlijke indruk gaat grotendeels verloren. Pak ik van hetzelfde orkest de “Mozart Symphony No. 29” in een 192/24 opname dan zitten de verschillen bijna alleen nog maar in een iets beter stereobeeld, de MU1 klank is net wat vloeiender met de MU1 in oversampling mode, maar het scheelt niet zo veel als met andere native sampling rates. De MU1 levert wel nog steeds meer levendigheid en rondere vioolklank. Met een native 192/24 opname wordt de DAC in de PrimaLuna ontlast en dat is duidelijk waarneembaar.
Van Adele bezit ik een geripte “Live at Royal Albert Hall” BD op 48/24 en speel “Lovesong”. In vergelijking: zonder MU1 staat ze tussen het publiek, is een gitaar maar klein en leeft veel minder, worden de lage tonen al snel dreunend en rommelig. Informatie over de ruimte verdwijnt en de Royal Albert Hall is kleiner van formaat. Fluiten in publiek staat dicht bij Adele. Zelfs emotie overdracht neemt af. Met MU1 is de RAH een stuk groter, gitaren vallen veel beter op, fluiten in de zaal staat meters naar achteren. Er ontsluit meer emotie, Adele zelf komt meer naar buiten met een stem waarin nuances naar voren worden gebracht. Dit maakt van muziek luisteren muziek genieten. Ook de dreunende bas is weg en daarvoor komt bas met verschillende tonen naar voren. Heel goed hoorbaar net als in “Someone like you”, waar vooral het verschil in plaatsing pijnlijk duidelijk is. De MU1 zet de stem hoger, geeft een betere live ervaring, neemt meer mee van de akoestiek van de zaal, speelt groter en ruimtelijker, is soepel, krachtig en emotioneel.
De positieve invloed van MU1 is erg groot en zeker de oversampling functie met een DAC als de PrimaLuna EVO 100. De MU1 rechtstreeks op de PrimaLuna DAC maakt hem een betere DAC dan een Metrum Ambre met Pavane via Roon over Ethernet en I2S tussen streamer en DAC. Terwijl een rechtstreeks vergelijk normaliter zou uitvallen ten nadele van de PrimaLuna zoals eerder is gebleken. De conclusie is dat zelfs met een DAC die alles zelf naar 192kHz brengt behoorlijk winst te behalen is met de MU1 als oversamplende muziekspeler, vooral omdat het gros van de muziek 44.1 of 48kHz sample rates kent. Met native 192kHz is de winst hoorbaar en merkbaar maar minder relevant. Natuurlijk is er nog veel meer muziek gedraaid en onderling vergeleken, de resultaten komen steeds sterk overeen met elkaar. Zodat ik met deze opstelling uiteindelijk ben blijven steken op oversampling door de MU1.
NUC’s vergelijken
Tijd om terug te keren naar mijn eigen NUC met Roon, mijn Ambre streamer en Pavane NOS DAC met ladder converters aan board. De MU1 laat ik nu even alleen als NUC/Roon server voor hetzelfde Ambre endpoint werken, altijd met muziekbestanden vanaf de Melco. Het vergelijk tussen mijn NUC met SBooster en de MU1 laat zich eenvoudig uitwerken met Alicia Olatuja en haar “Cherokee Louise”. Resultaten zijn met mijn NUC een platter stereobeeld, een stem met minder borstkas, lichtere en meer rommelige bastonen. Terwijl de MU1 dieper gaat in het laag met meer kracht, een natuurlijker klank heeft met meer overtuigingskracht. De NUC laat Alicia zelfs wat hees klinken en zorgt voor enige onrust in de muziek.
Als ik het luisteren herhaal met Stacey Kent en haar “The changing lights” verliest mijn NUC wederom vanwege onder meer de klank van slagwerk, het stereobeeld en de NUC klinkt eenvoudiger en minder organisch. De MU1 als NUC daarentegen is zachter en vriendelijker van klank, brengt extra scheiding tussen instrumenten en Stacey klinkt in vergelijk eveneens minder ‘hees’. Geen lastige keuze, de MU1 is alleen al als NUC de favoriet.
Endpoints vergelijken
Een stapje verder gaat het gebruik van de MU1 als enige Roon server, via het ingebouwde endpoint over AES/EBU de Pavane DAC in, versus de MU1 als server, via ethernet naar het Roon Ambre endpoint en vervolgens over I2S op dezelfde DAC aansluiten. Het geeft eenduidige verschillen, maar in veel mindere mate waar te nemen. In een blindtest zou het lastig zijn om vast te houden welke weg wordt bewandeld. De voorzichtige conclusie is dat het endpoint in de MU1 vergelijkbaar is met de Ambre op deze DAC. Maar, schakel ik oversampling uit op de MU1 dan is de Ambre zelfs licht in het voordeel. Ook hij krijgt nu via de MU1 Roon server het originele signaal naar binnen. Na langdurig luisteren en vergelijken is er nauwelijks een voorkeur vast te stellen. Met andere woorden de NUC maakt een groter verschil dan het endpoint. De NUC van de MU1 is waarschijnlijk mede vanwege de voeding en de betere klok in het voordeel.
Nothing but the MU1
De laatste te zetten stap is de MU1 rechtstreeks via AES/EBU gebruiken met en zonder oversampling op de Pavane. Inderdaad, wat Grimm Audio al aangaf heeft oversampling zelfs op de NOS dac een positief effect. Dat uit zich in een breder stereobeeld, een stem welke naar voren komt, een schonere/stillere achtergrond, meer rust en definitie. Na het vele vergelijken is er eindelijk tijd om van muziek te genieten met alleen de MU1 als muziekspeler met oversampling aan (opslag/server/endpoint, zoals hij is bedoeld). Bijvoorbeeld van een live opname van Loreena McKennitt in the Royal Albert Hall, haar “Bonny Portmore” laat prachtig de akoestiek van de hal beluisteren, vooral als het publiek gaat klappen. De weergave is harmonieus en zuiver, met een enorme scheiding tussen de instrumenten, deels vanwege de transparantie, anderzijds vanwege het stereobeeld dat instrumenten op hun plaats zet. Zodanig in diepte van elkaar verschoven dat ze allemaal een eigen plaats krijgen.
Het bombastische van de opname staat in schril contrast tot de CD “Through my eyes” van Mariecke Borger en daarvan de track “Not too late”. De stem van de dame staat als een huis, heel eenvoudig en teer, tot een band begint te spelen en de teerheid wegvaagt met donkere bas en drums. Muziek staat los en breed. Imposant is hoeveel kracht in de weergave ligt besloten, vooral de diepe bassen van een basdrum laten in mijn oren herinneringen na. De titeltrack heeft ook de donkere klanken in zich waar de stem helemaal vrij van mag komen. Ze steelt mijn hart, deze dame op de MU1. Klassiek werk van celliste Sol Gabetta zweeft door de ruimte, cello als echt solo instrument centraal neergezet, gelukkig wel omgeven door het Münchener Philharmoniker en niet onnatuurlijk helemaal los gemaakt in de mix. Eigenlijk wat ik ook draai, de MU1 stelt nimmer teleur en laat de DAC en de rest van de installatie tonen wat de componenten in samenhang waard zijn.
Vier manjaren werk
Voor wie is de MU1 het meeste geschikt in mijn ogen? Wel, voor personen met liefst één enkel systeem waar de MU1 de digitale speler mag zijn. Direct aangesloten op een DAC met een AES/EBU ingang haalde ik de hoogste prestatie uit de MU1. Opslag mag intern zijn zoals in mijn exemplaar, mag extern zijn waarbij ik een Melco opslag ten zeerste kan aanbevelen. Vraag het Grimm Audio en zij claimen dat elke behoorlijke NAS zal presteren. Een externe USB disc kan tenslotte ook als opslag fungeren.
De installatie achter de MU1 moet van hoge kwaliteit zijn om ten volle van de geneugten te genieten. Laat de MU1 het oversamplen voor zijn rekening nemen en ontlast zo daarmee de DAC voor een hoorbaar beter resultaat. De DAC moet daarvoor wel 176.4kHz en 192kHz datastromen rechtstreeks kunnen verwerken. Niet onvermeld mag blijven dat iedere bezitter van Grimm Audio LS1 luidsprekers min of meer verplicht is om de MU1 te gaan gebruiken als u het maximum uit het systeem wilt trekken. Behalve op shows en demo’s heb ik de combinatie niet gehoord, maar gelooft u mij, de demo’s waren op zijn zachtst gezegd indrukwekkend.
De Grimm Audio MU1 is een topproduct van Nederlandse bodem, waar telkens nieuwe functies aan worden toegevoegd door een team van medewerkers dat zich meer dan vier manjaren heeft geworpen op de MU1. Met resultaat! De MU1 is voor mensen die zich niet druk maken om kabels, doosjes, tweaks en andere zaken, maar simpelweg, zonder zorgen, willen genieten van muziek op een extreem hoog kwaliteitsniveau.
Grimm Audio MU1
€ 9.800,- | www.grimmaudio.com
Interne SSD 1, 2 of 4TB tegen meerprijs
