SAMENVATTING

De luisterruimte staat inmiddels vol met apparatuur van het Italiaanse Angstrom en dat leidt, samen met de zomerse temperaturen, tot filosofische beschouwingen. De Italiaanse barokmuziek, die in alle perfectie uit de luidsprekers komt, maakt dat je in een bubbel komt die even uitstijgt boven de alledaagse narigheid in deze wereld. De samenleving gaat wellicht opnieuw op slot, de treinen rijden nog mondjesmaat, de woningcrisis wordt heftiger, energie is niet meer te betalen, het elektriciteitsnet raakt overbelast, er zijn te weinig werknemers, in onze achtertuin woedt een oorlog, de economie groeit niet meer, we gaan onderuit door stikstof, de bitcoin is ingestort, Ferrari heeft problemen in de Formule 1, elektrisch parkeren zorgt voor een nieuw stukje ongelijkheid en de KLM blijft vaker aan de grond.

Gelukkig is er nog hifi, en de fraaie producten van Angstrom brengen wat verlichting. 

Angstrom Audio Zenith ZDA7 1DAC

De Angstrom Zenith ZDA71 converter is gebaseerd op een R-2R ladder dac. Dat is de meest eenvoudige dac die je zou kunnen bouwen. De allereerste cd-spelers hadden een ladder dac in de vorm van de TDA 1541. Microprocessors en computerchips waren in die tijd erg kostbaar. De ladder dac was toen de voordeligste keuze, hoewel het ook kostbaar was om de TDA 1541 te fabriceren. Hoewel er hele generaties zijn die de TDA 1541 nog waarderen, was deze converter zeker niet volmaakt. Een ladder dac is gebaseerd op een netwerkje van weerstanden en die moeten van een zeer hoge kwaliteit zijn.

De volgende stap in de geschiedenis was de komst van de op microprocessors gebaseerde converters. Super goedkoop om te bouwen, maar volgens velen is er met een ladder dac een betere kwaliteit te halen. Dat kun je overigens, puur op basis van een principe, helemaal niet zeggen. De eerste ladder dacs waren van het zogenaamde binary-weighted type. Prima voor een dac met een lage resolutie, maar met de komst van higher order dacs werd deze constructie minder optimaal. Een ladder dac vraagt ook om weerstanden met een uiterste precisie en lage tolerantie. De verhoudingen tussen de weerstanden zijn gevoelig voor temperatuurverschillen en daardoor niet echt stabiel. Maar een ladder dac biedt een snelle conversie en is goedkoop om te bouwen.

R-2R

Om hogere orde dacs te kunnen faciliteren, werd de R-R2 ladder dac ontworpen. Voor elke bit zijn er dan maar twee weerstanden nodig. Hier is dezelfde simpele constructie, maar bij hogere resoluties gaat dat niet ten koste van de prestaties. De R-R2 is alleen iets trager in de conversie. Om een idee te geven over hoe zo’n dac is gebouwd, kan het plaatje worden bestudeerd. Dat is een 4-bit converter, dus niet erg bruikbaar voor audio, maar het gaat om het idee. Elke bit wordt in de converter bewerkt door twee weerstanden (R en 2R). De converter heeft dus 4 ingangen. Aan die ingangen is een IC gekoppeld. In dit geval een zogenaamde ripple counter. Die bevat vier ingebouwde schakelaars in de vorm van flip-flops.

De uitgangen van het IC kunnen dus de digitale codes van 0000 tot 1111 maken en aanbieden aan de ladder. Aan de ingang van het ripple counter IC komt het digitale signaal binnen. De ladder zet de digitale code op de vier ingangen om in een analoog voltage.

Opamp

De operationele versterker (rechts) sommeert feitelijk de analoge spanningen die afkomstig zijn uit de vier secties van de ladder. Die spanning representeert het analoge signaal dat vervolgens via een versterker waarneembaar wordt. De digitale code voor de vier ingangen van de ladder kan in de praktijk op verschillende manieren worden gemaakt. In het voorbeeld dus via de ripple counter, maar het kan ook met een microprocessor, andere digitale circuits of relais. Het tekeningetje is een ontwerp dat eigenlijk is bedoeld voor meetdoeleinden. Maar, in de audio zet je uiteraard een inkomend digitaal bestand om in die bits, die dan de ladder dac ingaan.

Het voorbeeld kan gebruikt worden voor digitale meetsystemen. Een digitale temperatuursensor kan de waarde in een 4-bits code uitsturen. Onze getekende 4-bits dac zet die code dan om in een spanning, waarmee een analoge meter (met een echte wijzer) kan worden aangestuurd. Wie een Arduino heeft, kan zelf een printje met een ladder dac solderen en een converter bouwen. Het zal duidelijk zijn dat de geluidskwaliteit van een ladder dac onder meer afhangt  van de precisie en onderlinge stabiliteit van de weerstanden.

Het geluid van een dac

Wie al een tijdje meeloopt in de audio-industrie weet dat fabrikanten altijd de voordelen van een bepaalde techniek zullen melden en nooit de nadelen. De marketeers schreeuwen dat keihard van de daken, Technische specificaties zijn onvolledig en ontoereikend. De keuze voor een bepaalde techniek heeft meestal te maken met kosten. Er zijn uiteraard fabrikanten die voor het allerbeste gaan, maar de grootste groep kiest voor een techniek die simpel te bouwen is en het minste kost. Het luidsprekeruniversum bestaat niet voor niets voor 80% uit basreflex systemen. Maar, dat wordt dan wel verkocht als de beste oplossing.

Kijkend naar dacs, bestaan er dus verschillende technieken om zo’n dac te bouwen. Letterlijk elke techniek heeft voordelen en nadelen. Bij een ladder dac ligt non-lineariteit op de loer en een pcm-dac kan alias issues hebben met de oversampling.

Geen theoretische modellen vergelijken

De deskundigen uit de industrie geven aan dat je dacs klankmatig niet kunt vergelijken op basis van het technisch theoretische bouwprincipe. Er zijn zeer veel variabelen die bepalen hoe een echt gebouwde dac (de implementatie) klinkt. Een fabrikant kiest een bepaald basisprincipe en kan door slim te ontwerpen compenseren voor de nadelen van zo’n principe. Het is dus wel mogelijk om drie ‘echte’ dacs geluidsmatig te vergelijken en daar iets van te vinden. Maar, je kunt nooit en te nimmer roepen dat een dac "%$£@@!" klinkt omdat het een ladder dac is. Als je dat soort opmerkingen op internet tegenkomt weet je precies dat die niets waard zijn.

Realiseer je dat er buiten de consumenten audio-industrie nauwelijks een andere product-range is waar de consument zoveel misinformatie moet slikken. Maar, wat moet je daarmee als consument? Wel, naar muziek luisteren. Kies een systeem waar je gelukkig van wordt en naar wilt luisteren. Dan is het gewoon goed. Dat geldt voor de consument die net begint met audio, maar ook voor de super ervaren muziekliefhebber.

De laatste zal doorgaans veel verdergaande eisen hebben op het gebied van realistische en natuurlijke weergave. Allemaal prima. Het bereiken van dit einddoel vraagt om een zeer langdurig leerproces met veel vallen en opstaan. Of je dat wilt heeft te maken met je ambitieniveau. 

Streamer

De ZDA71 is een dac die ook verkrijgbaar is met een ingebouwde streamer. De hardware voor deze streamer is ontwikkeld door het Italiaanse M2TECH, maar alle software is geschreven op basis van specificaties van Angstrom. De streamer kan PCM sampling rates en resoluties aan tot en met 768kHz / 32 bits. DSD is van 64x tot 512x (native) en van 64x tot 256x (DoP). De bestandsformaten zijn WAV, FLAC, MP3, WMA, DFF en DSF. De streamer herkent DLNA, uPnP en is ook een Roon Endpoint.

De ZDA71 wordt via een RJ45-kabel met het (thuis)netwerk verbonden. Vanaf vrijwel elk device binnen het netwerk kan muziek gestreamd worden naar de ZDA71.

Als voorbeeld een iPad met een muziekprogramma dat content van de ingebouwde storage kan afspelen, maar ook contact heeft met streamingsites zoals Spotify. Met zo’n programma kan ook vaak content worden gehaald van een NAS. De ZDA71 is binnen zo’n muziekprogramma gewoon zichtbaar als een device waar je muziek naar kunt sturen. De ZDA71 is ook een Roon Endpoint. In het netwerk is dus een Roon Core nodig. Daarop draait de Roon app. Binnen de Roon app is de ZDA71 dan zichtbaar als een van de endpoints waar je de muziek naar kunt streamen.

In- en uitgangen

De dac accepteert op de digitale ingangen (coax/XLR/BNC/Toslink SPDIF) content tot en met 24 bit / 192 Khz. De usb-ingang accepteert pcm tot en met 24 bit / 384 Khz en DSD tot en met DoP 128 en DSD256 (11.2 Mbit native). De analoge uitgangen van de ZDA71 komen in xlr-vorm (balanced) en asymmetrisch via cinch. Alle inkomende digitale signalen worden gereclockt.

De dac upsamplet alles naar 2.8/3.1 Mhz in twee stappen (FIR1 en FIR2). Als het ingangssignaal pcm is, dan wordt het signaal ge-upsampled naar  352/384 Khz in de eerste enkele stap. Als de input bestaat uit een dsd-signaal dan wordt er gefilterd en gedecimeerd naar 352 Khz. Daarbinnen zijn 4 instelbare filteringen mogelijk.

In de tweede stap (FIR2) is er een up-sampling van 352/384 Khz naar 2.8/3.1 Mhz. Daar zijn dezelfde 4 filtertypes beschikbaar als in stap 1. Angstrom vertelde uw auteur dat de filters werken in de conversie van digitaal naar analoog en dat elk filter voordelen heeft, maar ook nadelen. Als het in het frequentiespectrum beter wordt, dan kun je in het timedomain wellicht een trade off beleven. Dat is inherent aan het spel. 

Tank met buizen

De 18 kilo zware ZDA71 is als een tank gebouwd. Echte houten zijkanten, dik aluminium metaalwerk, printen die voldoen aan de ENIG standaard, gedeeltelijke hardwiring en de toepassing van uitermate goede elektronische componenten, zonder door te schieten in de wereld van ‘audiofiele’ onderdelen die een bizar prijskaartje hebben. Angstrom geeft aan dat er met zulke componenten geen verbeteringen waarneembaar zijn. Ook hier is een enorme aandacht aan de voeding geschonken. Twee transformatoren die het digitale en analoge lineaire voedingsdeel volledig scheiden.

De analoge uitgangsstage heeft voor elk kanaal een drietal E88CC buizen. Die zijn van een goed merk. Verstokte tube-rollers kunnen het eventueel proberen met de Philips JAN E88CC buizen. Toevallig lagen er in het magazijn nog een flink aantal van die buizen. Het geluid krijgt daarmee nog wat extra integratie. Je moet dat ook niet overdrijven. Audio Research zegt dat een versterker topprestaties moet kunnen leveren met regulier beschikbare buizen. Soms kun je dan net een streepje verder komen met een echte GEC KT88 of 6H30P-DR supertube, maar je moet die resultaten niet overdrijven. Voor de goede orde: beide genoemde buizen passen niet in de ZDA71.

De ZDA71 is een voorbeeld van gebruiksgemak. Met een draairegelaar kies je een ingang of de streamer. Met dezelfde knop kun je een filter kiezen. Allemaal zichtbaar op een amberkleurig display. De andere knop is om deze Angstrom aan/uit te zetten. Hier geen fancy apps, geen elk halfjaar terugkerend update circus en zelfs geen afstandsbediening. Lekker spartaans en no nonsense.

Luisteren

De ZDA71 is beluisterd in 4 verschillende systemen. Daaruit zijn een viertal eigenschappen gekomen waarvan je kunt zeggen dat deze converter daar een stukje verder in gaat dan andere converters rond het prijspunt. Wat wel opvalt is dat de mix van die vier eigenschappen op elk systeem net even anders uitpakt. Dat is logisch. Als de Angstrom erg dynamisch is, dan komt dat meer tot uiting op een systeem dat van nature ook zeer dynamisch is. In duidelijke taal, zonder onbegrijpelijk geneuzel, valt te zeggen dat de Angstrom opvalt vanwege een viertal eigenschappen. Dat is de dynamiek, de klank, de detaillering en de ruimtelijke weergave.

Het allerbeste voorbeeld van dynamiek kwam naar voren tijdens het beluisteren van de track XIX (Nuit, Maya Fridman / Maarten van Veen, trptk 0081). Maarten slaat enkele hogere pianotonen aan. Die komen met zo’n power en kracht onvervormd naar voren, dat een gewone vloerstaander waarschijnlijk uit elkaar valt. Erg indrukwekkend en representatief voor de totale dynamische kwaliteiten van deze converter.

De doorgifte van klank is ook zeer goed. Er is geen uit de toon vallende warmte, maar de diepte en harmonische inhoud van de klank is zeer natuurlijk en herkenbaar. Zelden zo’n fraaie vleugel in de luisterruimte beleefd.

Detail en ruimte

De detaillering kenmerkt zich omdat het niet ge-hyped is maar toch verder gaat dan bij diverse andere converters. Veel content bood micro-informatie die nog nooit waarneembaar was. Op een heel natuurlijke manier waren details waarneembaar die je live gewoon hoort, op veel systemen niet uit de verf komen, maar nu gewoon werden weergegeven. Dat had iets fascinerends. Niet elk van de vier systemen bood trouwens dat diepe gedetailleerde inzicht. Wel spannend dat er in een live-opname zaken hoorbaar zijn die op andere systemen vaak verborgen blijven. Muzikanten die even schuren tegen de achterkant van een stoel, geluiden die van buiten komen, het extreem voorzichtig omslaan van een partituur, wat het publiek doet enzovoorts.

De ruimtelijke weergave van deze converter is ook zeer goed. Afhankelijk van de opname kan het geluid heel ver buiten de luidsprekers komen, maar kan heel overtuigend los komen en zeker ook naar voren toe. Het krijgt dan iets van een immersive sound. Een soort akoestische bel die heel vrij voor de luisteraar hangt.

Epiloog

Samenvattend is de Angstrom ZDA71 superieur gebouwd en no nonsense. Zo min mogelijk technologie aan boord die snel kan verouderen, hoewel er op het gebied van conversie best nog wel nieuwe inzichten zullen ontstaan. Op analoog gebied, los van luidsprekers, is het heel lastig om de lat nog hoger te leggen.

Ondergetekende ziet geen versterkers en kabels die nog significant beter zullen gaan presteren. Maar digitaal is een betrekkelijk jong vakgebied. We leven in een wereld met converters die zeer goede kwaliteit bieden. Zelfs al voor budgetten die beginnen rond de 2000 euro. Je kunt op het technische vlak meestal weinig opmerken.

Los van de genoemde individuele eigenschappen van deze Angstrom, die in de beleving van uw auteur vaak een stapje verder gaan dan bij andere converters, is er ook een soort totale beleving tijdens het luisteren naar deze ZDA71. Deze converter maakt echt muziek. De weergave is natuurlijk, realistisch, zonder scherpte en neemt je mee. Dat alles zonder verlies van belangrijke eigenschappen van de weergave. Als dat muzikaliteit genoemd zou worden, dan zal een lezer begrijpen wat er wordt bedoeld, maar je hebt het taalkundig helemaal fout. Je kunt niet zeggen dat een apparaat ‘muzikaal’ is. Alleen een persoon kan muzikaal zijn.

Er zijn absoluut converters in deze wereld die technisch gezien nog verder gaan. Maar er zijn minder converters in deze wereld die verder gaan in het triggeren van beleving, betrokkenheid en in het in hogere mate communiceren van een zo intensief mogelijke ervaring met muziek. Voor de liefhebbers is er ook nog een (optioneel) uitstekende streamer aan boord.

Angstrom ZDA71 DAC
Vanaf 8.750 euro | Meerprijs streamer 1.500 euro | symphonyaudioimport.com | angstromaudio.com