Recensenten hebben over het algemeen een zwaar leven en met pensioen gaan rond je veertigste zou dan ook politiek haalbaar moeten zijn. De oorzaak ligt, naast het tillen van te zware versterkers, in het van je afslaan van de marketingbabbels en het zoeken naar de objectieve waarheid achter producten en diensten. De consument is uiteindelijk niet gediend met vage verwijzigingen naar de kwantummechanica. Maar soms brengt de post een apparaat van een bedrijf dat zich niet te buiten gaat aan techno-babbels, marketing hypes en overkokend account management. In alle bescheidenheid werd de nieuwe KR Audio Electronics P135-MC voorversterker hier afgeleverd.
This review in English? Click here
Voorversterkers
Voorversterkers vormen een heel eigen categorie binnen het audiolandschap. Het is kennelijk lastig om een echt goede voorversterker te ontwerpen. In de luisterruimte staan soms wel versterkercombinaties met een voor- en eindversterker. Veel eindversterkers presteren uitstekend. Op het moment dat de bijbehorende voorversterker wordt aangesloten neemt de totaalprestatie vaak enorm af. De fabrikant kan dan een goede eindversterker ontwerpen, maar heeft met de voorversterker de nodige moeite. Als consument moet je dan teruggrijpen naar de voorversterkers met een ijzeren reputatie.
Zonder andere voortreffelijke voorversterkers tekort te willen doen, zijn er vintage en moderne voorversterkers die tot enorme prestaties in staat zijn. Voorbeelden, die in het verleden wel eens enkele dagen in de luisterruimte hebben gestaan, zijn de Marantz 7T, de Marantz 3600 en 3200, de Audio Research SP3, SP10 en LS28, de voorversterkers van Spectral, de Cello modellen, versterkers uit de Krell KSL-reeks, de Dynaco PAS-3x, Hafler DH-101 en de Audiomaster mono preamps.
De laatste stammen uit de tijd dat stereo in de huiskamers kwam. Consumenten kochten toen een tweetal mono-voorversterkers, samen met mono-eindversterkers of de in opkomst zijnde stereo chassis. Sommige setjes van die mono-voorversterkers waren dan weer te regelen met een enkele externe volume-knop. De Audiomaster voorversterkers komen in een fraaie rode metalen behuizing. Er is een kunststof front met verlichte functies en kenmerkende witte knoppen. Ze zijn extreem zeldzaam. Indertijd gebouwd bij W & N Electronics in London. Het bedrijf stopte in 1982. Er was een 11a eindversterker, gebouwd op basis van de Mullard 5-20 en de voorversterker, met als fabrieksnaam de Monaural Control Unit Audiomaster 11a. Om ze te pakken te krijgen zul je bijvoorbeeld naar Japan moeten. Daar zijn overal gespecialiseerde hifi-shops, die vaak ook een vintage aanbod hebben. Bijvoorbeeld de For Music Company in Sendai (The city of tree’s). Als je de eigenaar van dit soort winkels te kennen geeft dat je iets speciaals zoekt, dan volgt een haast rituele tocht naar een donkere zolder of kelder, waar een verzameling vintage staat van ongekende klasse. Mogelijkerwijs een stel Audiomasters, hoewel die doorgaans verstopt zijn in het audiosysteem van rijke particulieren. Jaren geleden is zo’n set door ondergetekende beluisterd. Dat was een zeer bijzondere ervaring. Niemand in de wereld weet waar die Audiomasters vandaag de dag zijn gebleven.
KR Audio Electronics
KR Audio is een bekende fabrikant van versterkers en volgt allesbehalve de gebaande paden. Veel buizenversterkers in de markt zijn nog simpelweg een variatie op het bekende Williamson-principe. KR heeft vaak heel eigen manieren om buizenversterkers en ook buizen te bouwen. Vanuit die benadering zijn er zeer goed presterende KR-versterkers in de markt gezet. De gloednieuwe voorversterker heet P135-MC. Zoals met alle KR-apparatuur is de schakeling heel basic. Er is een denkrichting in de audio die zegt dat simpele schakelingen een voordeel hebben ten opzichte van uit tientallen componenten opgebouwde voor- of eindversterker schakelingen. Complexiteit kan het geluid platslaan en ontdoen van een stukje aansprekend realisme, maar dat is niet altijd het geval. Een goed ontwerp is een belangrijke basisvoorwaarde, maar ook hoe dat uiteindelijk in de praktijk uitgewerkt wordt. Dat relativeert volledig het oeverloze geleuter dat al jaren doorgaat over verschillen tussen analoog en digitaal, buizen of solid state en klasse A of klasse D.
Wat is nou het echte verschil tussen digitaal en analoog? Meestal niet wat de meesten denken dat het is. Het is razend moeilijk om de echte fundamentele verschillen tussen dat alles te omschrijven. Doorgaans lees je alleen verschillen die gebaseerd zijn op (subjectieve) waarnemingen met zeer weinig vergelijkingsmateriaal, in systemen die op geen enkele manier representatief zijn. Op basis van het vergelijken van een elpee met een cd worden dan uitspraken gedaan over het verschil tussen digitaal en analoog. Gekker kan het niet worden. Het principe is dus veel minder belangrijk dan wat je er uiteindelijk ontwerptechnisch mee doet.
De truc is om te luisteren naar zo’n apparaat met de werkelijkheid (livemuziek) als referentie. Dat zegt heel veel. In ieder geval zul je nauwelijks een voorversterker vinden die eenvoudiger is gebouwd dan deze nieuwe KR. Er is een bank met relais van zeer hoge kwaliteit die zorgt voor de ingangskeuze. Vervolgens een FET-schakeling, een stel KR45 triodes en uitgangstrafo’s. De KR45 is een vervanger voor de klassieke RCA-45 buis. In vroeger jaren waren simpele versterkers op basis van buizen zoals de VT-45 (CV-610), de RCA-45 en VT-52 veel gebruikt. De VT-45 werd vaak ingezet door de regering en voor militaire doeleinden. Met name voor zenders in vliegtuigen. Ze geven 3-6 Watt triode power. KR geeft aan dat de KR45 superieur is aan de originele RCA-45 en dat de prestaties van de versterker onder andere afhankelijk zijn van deze nieuwe buis, samen met de direct verhitte triode configuratie. Het feit dat de P135-MC een transformator heeft maakt het ook mogelijk om een symmetrische uitgang te hebben over xlr. Ook is er een gebalanceerde lijningang, naast 2 rca-ingangen en 1 rca-uitgang. Een andere rca-ingang is bestemd voor een optioneel MC-phono board. De input sensitivity daarvan is 0.5mV en de impedantie 100pF+100ohms. De uitgangsbuizen staan in klasse-A (nogal wiedes voor een pre amp) en er is een auto-bias circuit. Dat is microprocessor geregeld. Daardoor staan de buizen altijd in een optimale werkingstoestand. Een fraaie metalen afstandsbediening wordt meegeleverd en stuurt onder andere de ALPS motor-potentiometer aan. De KR P135-MC is compact gebouwd. KT45-buizen zijn groot en hebben vrijwel dezelfde afmetingen als een 6550 of KT88. Ze staan dan ook op het bovendek van de versterker en worden niet echt heel warm. Toch vergt dat enige voorzichtigheid. Het klassieke rampscenario is dat je er een cd-doosje op laat vallen. Naast de ringkerntrafo is een voedingsboard met solid state gelijkrichting en mogelijk stabilisatie. Er is ook een board voor de microprocessor, een board met de twee uitgangstrafo’s en een ingangsboard.
Dingetjes en dangetjes
Sommige reacties op de door de audiopers geschreven artikelen geven wel eens aan dat alle reviews tegenwoordig positief zijn. Dat komt omdat er, door de moordende concurrentie, nog maar heel weinig echt slechte producten zijn. Maar, er is ook sprake van een voorselectie. Ondergetekende en ook collega’s schrijven doorgaans alleen over producten waar je gelukkig van kunt worden en die voor de consument toegevoegde waarde hebben. De rest zorgt maar voor zichzelf. Maar, zelfs dan lukt het niet om over alles te schrijven dat absoluut de moeite waard is. Fabrikanten hebben daarin een eigen verantwoordelijkheid. Je kunt nog zulke fraaie spullen hebben, maar als je niet visible bent in magazines, op shows en online, dan besta je voor de consument simpelweg niet.
Een ander issue is waarom iemand nog per definitie met nieuwe versterkers, kabels of luidsprekers komt. In de auto-industrie, de luchtvaart, de ontwikkeling van integrated circuits, de energietechniek en nog andere sectoren is sprake van vooruitgang. Een gestaag toenemende mate van kwaliteit en prestaties. Dat is in de (consumenten) audio-industrie vaak anders. Vele malen per jaar staat er weer iemand op met nieuwe kabels, luidsprekers en andere producten. Veel van die producten bieden geen enkele toegevoegde waarde. Waarom zou je in deze tijd nog audio-producten gaan ontwerpen en bouwen met prestaties die er al zijn? Je kunt beter werken aan accu’s en waterstoftechnologie.
Luisteren
Het bouwen van audiosystemen die echt goed presteren is feitelijk een hell of a job. Het dwingt dan ook bewondering af dat sommige amateurs en hifi-liefhebbers, zonder diepgaande kennis over systeembouw, akoestiek en opstellingen, in staat zijn om goed klinkende systemen te bouwen. Het is niet de hobby van ondergetekende. Je wordt er knettergek van als je meemaakt dat sommige audioliefhebbers jarenlang bezig zijn om iets fatsoenlijks samen te stellen. Gewoon doelloos rommelen met accessoires en kabels, zonder te weten waarom en hoe het echt werkt. Je moet dan wel een enorme optimist zijn. Maar sommigen vinden dat nou juist de hobby. Wel, fair enough. Maar in de luisterruimte moet een systeem binnen een halve dag helemaal perfect presteren. Dat gaat simpelweg op basis van metingen en koele berekeningen. Niks emotie, beleving en het eindeloos uitwisselen van kabeltjes en andere parafernalia. Als het niet werkt gaat het regelrecht terug.
Er werd ook nu weer een systeem opgebouwd om de KR P135-MC op een representatieve manier te kunnen beluisteren. De voor dit doel tijdelijk aangesleepte luidsprekers zijn tweeweg-systemen en werden voorzien van vier, eveneens elders betrokken, eindversterkers met een totaal RMS-vermogen van 2500 Watt per kant. Een tube-voorversterker die de laagweergave op orde heeft, vormt vaak een sublieme match met solid state eindversterkers en vaak werkt het ook andersom. De P135 communiceert in dit geval met een actief electronisch scheidingsfilter. Die verdeelt het signaal naar de vier eindversterkers. Beetje veel werk om voor anderhalve week zo’n systeem te bouwen, maar het biedt vaak wel enorme vergezichten.
Luidsprekerkabels werden ingemeten om de ideale match te bewerkstelligen. Dat betekent dat, los van de interactie tussen de luidsprekers en de akoestiek, het signaal op de terminals een volledig rechte frequentie-curve moet laten zien op de analyzer. Na het op bedrijfstemperatuur laten komen van alle electronica, werd een tijdelijk aanwezige ROON-server geactiveerd met een muziekje vanaf de bekende ‘Are you Authentic’ cd (AyA). Daar staan een aantal test tracks op, waaronder Percussion Improvisation. De KR-versterker geeft dit weer met een enorme subtiliteit en detaillering. Extreem verfijnd, subtiel, micro gedetailleerd, maar ook met een enorme snelheid en een weergaloze presentatie van het diepe laag. Het lijkt op wat hier bekend is van wat een Kondo G-1000 doet maar in de beleving van ondergetekende een stuk beter. De percussieve geluiden zijn extreem gefocusseerd en bewegen zich als heldere objecten door de soundstage. Daarnaast hebben ze een enorme drive en energie. Dat zijn een paar eigenschappen bij elkaar die fundamenteel zijn voor het beleven van een betrokken, super realistisch en uiterst enerverend geluidsbeeld.
Enkele andere tube-voorversterkers, waarmee vergeleken is, klinken welliswaar uitstekend maar hebben niet die primaire uiterst gefocusseerde drive. De kwaliteit van de stage viel trouwens gelijktijdig op. Zeer ruimtelijk en met gelaagdheid in de diepte, waardoor sommige instrumenten haast naar voren lijken te komen. Die enorme stage, definitie, focussering, scheidend vermogen en het houden van overzicht tijdens complexe passages komen genadeloos goed uit de verf tijdens het beluisteren van Janine Janssen’s Vivaldi: The Four Seasons. Uit Concerto 2 L’estate, speelt ze gedurende 2.47 minuten het Presto. Een weergaloos fragment dat diep op je inwerkt, vanwege de muziek, de virtuositeit waarmee Janine dit speelt en het niveau van de weergave.
De echtheid van de weergave komt ook tot uiting op Eric Clapton’s live-album One More Car, One More Rider. Have you ever loved a Woman komt fenomenaal uit de verf. Die pianonoten worden werkelijk gelanceerd en klinken levensecht. Dat geldt ook voor het gitaarspel. Het klinkt net zo levensecht als een Fender die direct aangesloten staat op een fikse gitaarversterker. Channel Classics excelleert met JUSTBACH, waarin Johannette Zomer wordt begeleid door het Tulipa Consort en waar haar stem nou eens niet dichtloopt in de compressie van een audio-systeem, volledig natuurlijk en vrij blijft klinken en ook nog op opera-sterkte weergegeven kan worden. Waar het om gaat is levendigheid. Sommige versterkers klinken uitermate saai en onbetrokken. Maar deze KR sleept je er aan je haren bij. Muziek moet uitnodigen, motiveren en betrokken klinken. Het laag gaat immens diep, maar is ook onderscheidend in definitie en kwaliteit in de vorm van de fenomenale geplukte bas aan het begin van Patricia Barber’s Voyage (Higher). Wie denkt dat buizenversterkers geen laag van kwaliteit weer kunnen geven, moet maar eens naar deze voorversterker luisteren.
Wat enorm opvalt is dat deze versterker extreem schoon en zuiver klinkt. Zelfs bij sound pressure levels die ongezond zijn voor het gehoor, blijft alles zonder vervorming, dichtlopen, versmering, vaagheid of clustering. Vocals komen enorm puur over, maar hebben een natuurlijke en naar voren komende presentatie. Op de manier die alleen de beste buizenversterkers kunnen. Daarbij voldoet deze KR Audio volstrekt niet aan het verkeerde beeld dat het publiek heeft van buizen en aan het geluidsbeeld dat slecht ontworpen buizenversterkers presenteren. Er is hier niets dat warm, euphonisch, soft of gemoedelijk klinkt. Deze voorversterker klinkt zo neutraal en lineair als maar mogelijk is. Maar, absoluut niet koel, uitgebeten en onbetrokken. De sfeer, warmte en klank die doorgegeven worden vanuit het opname-medium komt zeer overtuigend naar voren.
Alkmaar show
Consumenten die de pre-corona Alkmaar show bezochten hebben de P135 kunnen beluisteren op de nieuwe Model 5 elektrostaten van Final. Het bedrijf maakte recent een nieuwe start onder leiding van de oorspronkelijke oprichters. Er is intensief ingezet op nieuwe innovatieve technologie om elektrostaten te kunnen bouwen. Model 5 is een hybride met afmetingen van 137 x 28cm. Door de aangebouwde subwoofer is het frequentiebereik tussen de 40 en 23.000Hz. Deze panelen speelden op de show aangestuurd door de P135, de Kronzilla SX en een digitaal frontend van EERA. Binnenkort worden een aantal nieuwe Final-modellen besproken op HIFI.NL.
Vroeger was alles beter?
Maar, wat is er nou veranderd in de wereld? In de jaren vijftig, zestig en zeventig zijn er voorversterkers gebouwd volgens het principe waarop deze KR Audio is gebaseerd. Versterkers in die jaren waren soms gebouwd met indirect verhitte triodes zoals de 56 of 27, kathode gebaseerd met een lijntrafo van Western Electric, Triad, Telefunken, Haufe of Hirata Tango. Gelijkrichterbuis erbij en wellicht een choke. Je kunt zoiets ook bouwen met dubbeltriodes. Wie een beetje kan ontwerpen, kan zo’n versterker zelfs volledig condensatorloos maken, inclusief de voeding. Met dit bouwprincipe zijn schrikbarende prestaties bereikbaar.
Maar, los van een beperkt aantal zeer goede solid state en buizen voorversterkers, heeft de wereld ook veel middelmatige buizen-voorversterkers gekend. Hoe kan dat, terwijl buizentechnologie relatief eenvoudig is? Deels omdat hifi veranderd is in een commodity en consumptieartikel dat voor zo min mogelijk geld in massa moest worden geproduceerd. Maar, is er geen voortschrijdend inzicht bij audiofabrikanten en wordt elke keer opnieuw het wiel uitgevonden? Er worden al honderd jaar voorversterkers gebouwd. Waarom hebben al die exemplaren inmiddels niet een niveau van superieure perfectie bereikt? Lezen fabrikanten dan niet de oude handboeken uit de dertiger jaren zoals, simpelweg als voorbeeld, Oliver Read’s The Recording and Reproduction of Sound? In veel van die boeken staan de basics over hoe je goede versterkers kunt bouwen en zelfs kabels. Waarmee niet wordt beweerd dat er in latere jaren niets is toegevoegd aan innovatieve concepten op het gebied van electronica. Bij de KR Audio fabrieken waart de geest nog rond van Nikola Tesla. Daar begrijpen ze nog iets van die vroegere technieken. Aan Tesla danken we onder andere het electriciteitsnet dat op wisselstroom met een zeer hoge spanning (en dus een lage stroom) werkt en uw wisselstroommotor in de platenspeler.
Epiloog
Het ontwerpen van een uitzonderlijke voorversterker is lastig. Vaak zijn minimalistische, op triodebuizen gebaseerde ontwerpen uit de twintiger tot zestiger jaren superieur aan veel exemplaren uit latere decennia. Kwaliteitsniveaus die vroeger werden gehaald hebben zich niet vertaald in een steeds verder toenemende kwaliteit van de voorversterker in het algemeen. Het is bizar, dat je honderd jaar lang audio ontwerpt en dat er nog zoveel producten zijn die zekere prestatie-standaarden niet halen. Waarom werkt dat niet in de audio en wel in andere industrie sectoren? KR Audio bouwt voort op vroegere kennis en brengt ook nog een aantal verbeteringen aan. Die zitten in de schakeling, in de vorm van FET’s die zorgen voor een enorme snelheid, in de vorm van de nieuwe KR45 triode buizen en in de toepassing van een direct verhitte triode configuratie.
Het resultaat komt in de vorm van een redelijk minimalistische voorversterker met een werkelijk fenomenaal prestatie-niveau. De keywords zijn de neutraliteit, de enorme kracht en snelheid achter percussieve klanken, de stilte en schoonheid van het signaal, de sublieme weergave van het middengebied, de fenomenale stage-weergave, de ruimtelijke gelaagdheid, de subtiliteit en detaillering, de onderscheidende manier waarop het laag klinkt en de reproductie van klank en sfeer zoals aanwezig in de opname. Alles blijft loeistrak. Er is geen enkele clustering of versmering van het geluid.
Als je alles bij elkaar optelt, kom je tot een super realistisch klinkend geluidsbeeld dat uitnodigend is en een enorme betrokkenheid ventileert. Zoals muziek zich in de werkelijkheid manifesteert en ook via een systeem zou moeten klinken. Het is verleidelijk om te gaan spreken over de beste voorversterker van dit moment, maar het is beter om deze KR Audio Electronics P135-MC te plaatsen bij de allerbeste voorversterkers die momenteel beschikbaar zijn. Dit is echt ongekend goed.
KR Audio Electronics P135-MC
€ 5590 | optionele MC/MD phonostage € 1100
www.musicalreality.nl
