De demo die we tijdens High End München in de luisterruimte van Linn gekregen hebben (foto rechts) rond de gloednieuwe Klimax 360 actieve speakers, heeft ons behoorlijk enthousiast gemaakt. Nu kunnen we er van alles over gaan schrijven, maar dat heeft collega Rene van Es al veel beter en uitgebreider gedaan. Die luisterde bovendien niet alleen veel langer naar de Klimax 360 met de Linn Klimax System Hub, maar was ook in de gelegenheid om CEO Gilad Tiefenbrun van alles over deze jongste innovatie van het merk te bevragen. Dus bij dezen zijn verhaal!
50 jaar Linn
Elektronicabedrijf Linn bestaat in 2023 exact vijftig jaar en werd ooit opgericht door Ivor Tiefenbrun. Na die vijftig jaar is het merk levendiger dan ooit en heeft het in de loop der jaren niet alleen de beroemde LP12 platenspeler voortgebracht, ook goedkopere modellen om lp’s op te draaien, versterkers, tuners, streamers en zowel passieve als actieve luidsprekers. Met het vijftigjarig bestaan verwacht je iets bijzonders en Linn laat ons niet in de steek.
Voor de gelegenheid is de huidige CEO van Linn, Gilad Tiefenbrun (de zoon van …) naar Nederland gekomen en hem ontmoeten we samen met de nieuwste luidspreker op het schip van Concerto Audio waar Alex Esser onze gastheer is. Naast luisteren naar de Klimax 360 luidsprekers willen we graag weten wat er zoal in zit en wat de filosofie achter het product is. Daarom laten we Gilad eerst aan het woord.
Interview met Gilad Tiefenbrun
Wat is de Klimax 360 luidspreker?
De Linn Klimax 360 is een ultra high end luidspreker waarin alle ervaring opgedaan over de jaren is gestopt, maar die tegelijk is ontwikkeld met hedendaagse technologie. Jonge ontwerpers en moderne meettechnieken zijn gebruikt om te komen tot deze luidspreker. Ditmaal geen upgrade op een bestaand model, wat altijd mogelijk is en blijft bij Linn, het is echt een totaal nieuw concept. Toch heeft de Klimax 360 wel een soort van voorganger, de Linn 350 met analoge cross-over en analoge versterkers, een ontwerp uit 2005.
De Klimax 360 is een vierweg luidspreker met vijf drivers en vijf versterkers. Driemaal klasse A/B en tweemaal klasse A. Elke driver heeft zijn eigen voor hem geoptimaliseerde versterker ter beschikking, waarbij het aangeboden digitale signaal vanuit de Linn Hub wordt omgezet naar analoog door Organik D/A converters.
De drivers zijn:
- een 19mm beryllium dome tweeter;
- een 64mm unit met een dome geweven uit carbon vezels;
- een 190mm basunit met een conus gevormd uit een legering van aluminium en magnesium;
- twee 220mm langeslagwoofers met een aluminium conus voor de lage tonen tot 100 Hz.
Actief of passief? Wat heeft de voorkeur?
Vandaag de dag is een actieve luidspreker veel meer in trek dan de 350 ooit was. Er is een nieuwe generatie muziekliefhebbers opgestaan die veel minder hebben met een kast vol apparaten en zoeken naar sterk geïntegreerde high end luidsprekers. Het leven moet simpel zijn en tegelijk compleet. Voor de liefhebbers van een eigen gekozen versterker leveren wij de Klimax 360 in passieve vorm. Waarbij de twee bass drivers nog altijd actief worden aangestuurd. De bass drivers worden aangestuurd met wat wij noemen een Power DAC.
Power DAC?
Deze Power DAC is een DAC en klasse-D versterker in één, waarbij een deel van de techniek van de Organik DAC is gebruikt. De bass units werken maar tot 100Hz en zijn daarmee eigenlijk subwoofers. Elke bass driver heeft zijn eigen Power DAC. De overige units werken met klasse A/B versterkers.
In de Klimax 360 worden alle technieken gebruikt van Exakt met zijn digitale cross-over en fase correctie. Iets dat alleen volledig tot zijn recht komt in de actieve 360. Met Exakt bereiken wij een fase vervorming van nul en is DSP (Digital Signal Processing) mogelijk om de laagweergave aan te passen aan de akoestische omstandigheden van de ruimte waarin de Linn luidspreker wordt gebruikt.
Versterkers voor de drie overige units werken met Adaptive Bias Control, een manier om de versterkers continue optimaal in te stellen aan de hand van parameters als volume, DSP en muzieksignaal. De drivers zijn nieuw ontworpen voor de Klimax 360 en worden op specificatie voor Linn gemaakt. Eigenlijk is alles nieuw, de elektronica, de behuizing, de Power DAC. Het geheel is verpakt in een complexe, coherente vorm met een geoptimaliseerd afstraalgedrag. Opgebouwd uit MDF en multiplex.
De drivers vormen akoestisch één geheel met de behuizing. Het resultaat is de laagste graad van vervorming ooit in een Linn luidspreker gemeten. De lage vervorming en de vorm van de kast zorgen dat waar je ook staat in de luisterruimte, je altijd een goed stereobeeld krijgt. De DSP en Exakt techniek zorgt dat de invloed van wanden, vloer en plafond sterk wordt gereduceerd. Mensen willen wel leven met een luidspreker systeem, maar hun inrichting en luisterplek daardoor niet laten bepalen.
Is er een Linn geluid?
Nee, er bestaat geen Linn huisgeluid. Bij Linn streven we naar de laagste vervorming mogelijk, daartoe meten we veel en luisteren veel. Onze referentie is de werkelijkheid. Om dat te bereiken maken we wel gebruik van DSP, fase optimalisering, tijdgedrag optimalisatie en aanpassing aan de akoestiek van de ruimte. Maar die zaken geven geen ‘eigen Linn geluid’. Daarbij, de optimalisering in elektronica van de ruimte geschiedt alleen bij lage frequenties welke toch omni-directioneel zijn.
Komen er kleinere modelleen beschikbaar?
Vast wel, over een periode van tien jaar willen wij al onze luidsprekermodellen gaan uitrusten met Klimax 360 techniek. Maar dat is toekomstmuziek. Zoals vaak en zeker bij ons start een project op de top, daarna druppelt de techniek door naar andere producten. Dat zag je ook bij de Organik DAC, eerst in de Klimax, nu in de andere lijnen. Het vers starten met alle techniek voor de Klimax 360, elektronica, software en akoestiek is er steeds op gericht dat een klant van Linn gaat vertellen: dit is de beste luidspreker van Linn ooit. 'Het Linn vlaggenschip'.
Welke uitvoeringen van de Klimax 360 zijn er?
Linn gaat de Klimax 360 leveren in de kleuren Clyde Built, Single Malt en Linn Heritage, in piano zwart en alpine wit, en daarnaast in elke door de klant gewenste kleur.
Blijft de LP12?
Die blijft. Daar liggen nog veel upgrades voor in het verschiet. Aan de LP12 werken jonge engineers met een frisse blik. Neem onze toonarm op de Klimax LP12, die is tot stand gekomen met lasermetingen, iets dat vroeger niet bestond of niet werd toegepast.
Linn lijkt te leven als nooit tevoren?
Dat is deels waar, want gedurende elk decennium van deze vijftig jaar is veel bereikt en gedaan. Daar gaan films van komen, de historie van het merk. Mijn mening is dat wij in 1990 ongeveer 1 procent wisten van alles wat audio in zich heeft, in 2023 is dat 2 procent. Er is nog zoveel te leren over wat, waarom en hoe de weergave wordt beïnvloed. Linn investeert daarom heel veel geld in research en ontwikkeling. Maar ook in de fabriek. Betere CNC- en plaatverwerking machines maken betere producten.
Ook investeren we veel geld in medewerkers, in opleidingen. Sommigen werken vanaf hun zestiende bij Linn en zullen dat hun hele leven blijven doen. Onze band is onderling sterk. Wat gedaan kan worden door robots, saai werk als het verplaatsen van halfproducten door de fabriek, laten we doen door robots in de vorm van slimme karretjes. Die hebben we al veertig jaar en gaan nu vervangen worden door een nieuw generatie.
Wat kun je nog melden over de Klimax 360
dat niet al genoemd is?
Wel, we hebben de Klimax gemeten en de data opgeslagen van het referentiemodel. Mocht er ooit een driver defect raken, dan meten we de eigenschappen van de vervangende driver. Met het downloaden van de configuratiefile voor de Klimax 360 passen we de luidspreker op afstand zo aan dat hij weer exact speelt als de referentie in Glasgow. Dat is uniek. Helaas moeten we leven met kleine afwijkingen in de productie, maar IT-techniek helpt ons om dat op te lossen.
Wat zijn voor jou criteria om een luidspreker
wel of niet aan te schaffen?
Dat valt onder de noemer verslavend luisteren. Ik wil kunnen genieten, steeds meer willen spelen aan muziek, nieuwe muziek leren kennen, fijn kunnen luisteren naar muziek die ik eerder misschien niet waardeerde op andere systemen. Ik wil het gevoel hebben dat er eigenlijk niets beters is dan dit. En zoals elke consument wil ik zeker zijn dat ik het juiste heb aangeschaft.
50 jaar Linn en je bent zelf ook 50, was je wiegje wellicht een LP12 plint?
(lachend) Wie weet, al ben ik tot mijn dertigste nooit heel erg geïnteresseerd geweest in audio. Dat is van de laatste 20 jaar, toen is het mij echt gaan boeien. Dus in de wieg is de liefde voor Linn niet ontstaan.
Dank voor je tijd en het gesprek!
Luisteren naar de Linn Klimax 360
Een gevoel bekruipt mij van drie aapjes tijdens het luisteren naar de Linn Klimax 360 luidsprekers in combinatie met de Linn Klimax System Hub. U kent die aapjes vast wel: Horen, Zien en Zwijgen. Oftewel luisteren naar de muziek uit de Klimax 360, zien hoe fraai ze zijn afgewerkt en dan heel snel zwijgen om niet door de muziek heen te praten. Dat zou oneerbiedig zijn tegenover Linn die zoveel effort heeft gestoken in dit systeem.
Inmiddels ben ik al vijftien tracks verder voordat ik de eerste woorden op papier zet. Van Lori Lieberman nummers van ‘Truly”, van Vilde Frang klassieke muziek van ‘Homage’ en van The Ray Brown Trio jazz tracks van ‘Soular energy”. Een eerste indruk is binnen en die geeft op een schaal van één tot tien een vette tien.
Er zit in deze luidspreker een aangeboren natuurlijkheid en zuiverheid die zich nauwelijks in woorden laat beschrijven. Muziek is zo schoon en vrij van invloeden van elektronica of drivers, dat elke gespeelde of gezongen noot wordt ontvangen alsof de musici hier aanwezig zijn. Het is onmogelijk om vast te stellen waar de luidsprekers exact staan, ze geven hun geluid af door zich te mengen met de lucht in de ruimte, laten zich niet plaatsen of horen, ze zijn er gewoon, net als een tafel en een bankstel. Muziek ontstaat ergens in de buurt van de luidsprekers, ze staan tenslotte voor mij dus daar is het stereobeeld opgebouwd.
Liet Lieberman horen wat er in de studio is gedaan om een livesessiegevoel op te wekken, Frang bracht dynamiek in de ruimte in een eenvoud die zelden wordt bereikt. Ray Brown is vooral snel, detailrijk en flitsend. Waarbij die laatste de bas bespeelt met zijn vingers en dat zie je gewoon voor je gebeuren.
Niet zo gek dat elk geluidje dat niet thuis hoort in de muziek, het blaffen van een hond buiten, het knetteren van hout in de kachel, een storende helikopter in de lucht, laat staan praten, alleen maar illusieverstorend werkt. Zwijgen dus en mij laten genieten van het schoons.
Neem bijvoorbeeld een werk voor drie cello’s, cello gespeeld door Lechner, Vesterman en Silvestrov. Opgenomen op het ECM label en daarmee is al een groot deel van de kwaliteit van de opname gewaarborgd. Het kost geen enkele moeite om vast te stellen waar elke cello staat, het plaatjes wordt tot in de perfectie geprojecteerd. De klank van de cello komt volledig tot zijn recht en hoewel ik niet bij de opname ben, kan ik niet anders dan de cello’s ervaren zoals ik ze zou beluisteren als ze voor mijn neus speelden.
Dat een luidspreker met de afmetingen van de Klimax 360 zichzelf zo gemakkelijk ‘onzichtbaar’ maakt is buitengewoon knap van de engineers die aan de 360 hebben gewerkt. Zelfs met open ogen trekt de muziek niet in de vijf drivers die als één samenwerken in een homogene afgifte van geluid. Superlatieven? Ja inderdaad omdat die nodig zijn om te beschrijven wat bij Concerto Audio aan het plaatsvinden is.
Natuurlijk is Linn niet de enige fabrikant die dit niveau weet te halen, andere grote merken in eenzelfde prijsklasse hoeven zich echt niet te schamen, het gros daarvan is passief en maakt zich afhankelijk van derden voor de aansturing, moet gebruik maken van passieve scheidingsfilters en vraagt om minstens een paar meter bekabeling. De Klimax 360 is daarvan verlost. Het digitale scheidingsfilter zit voor de versterkers in de luidspreker, de vijf ingebouwde versterkers zijn specifiek ontworpen voor de drivers en de drivers koppelen met centimeters draad aan hun eigen versterker. Dat geeft een heel groot voordeel en dat is precies wat ik mag beluisteren.
Terwijl ik dit allemaal noteer (schande want ik moet luisteren) spelen de cello’s gewoon door en weten mij telkens te verrassen. Onder meer met een dynamisch bereik dat angstig groot is. Van fluisterniveau springen de drie solisten naar explosies, de Klimax 360 geeft geen krimp, geeft evenmin druk op oren. Muziek zoals muziek kan zijn. Zonder artefacten, zonder vervorming, zuiver en schoon.
Popperdepop
Laten we eens gewoon naar popmuziek gaan. Zonder te zoeken naar de beste opname. Sade met ‘Soldier of love’. Heel andere koek qua opname, gepolijst en daarmee vervormd en onecht. Maar man, man, wat een impact en wat een volumeniveau is haalbaar. Daarmee is Sade zelfs naar een hoger niveau getild dan normaliter bereikbaar is.
Een heel stuk beter opgenomen is ‘Somebody already broke my heart’. Daarop is de stem van Sade veel menselijker en beter te verstaan. Slagwerk heeft een te grote impact en gaat ver boven de stem uit, de lage tonen zijn beter gedoseerd. In alle eerlijkheid, zo goed heb ik Sade nog niet eerder gehoord. Op geen enkel systeem. Linn stijgt even boven zichzelf uit op dit moment.
‘Jezebel’ live mocht ik beleven in München tijdens haar concert, het kippenvel van destijds staat weer op de armen en de haren rechtovereind. Het bloed trekt uit mijn gezicht waardoor de huid prikkelt, zo levensecht is de weergave van Sade in deze ruimte op deze luidsprekers. Kon ik 127.060 euro op tafel leggen, dan gingen de luidsprekers en de Klimax System Hub mee naar huis en keerden ze nooit meer terug naar Amsterdam.
Zelfs de 360 in passieve vorm, waarbij de twee woofers wel actief worden aangestuurd, laat ik noodgedwongen staan. Prijs daarvoor is 66.550 euro per paar.
Niet goed wetend wat ik nog kan spelen dat over de voorgaande tracks heen gaat, zoek ik maar liever naar muziek waar ik van houd. Ceacilie Norby met haar album ‘Arabesque’ om de oren te verwennen. Heerlijk hoe diep de bas weet door te lopen zonder te drukken of te bonken. Stem helder en net voor de band geplaatst, piano vol en rijk met aanvullende tonen. Een achtergrond koortje dat zich nooit eerder zo on/opvallend zich mengde in de muziek. ‘Wholly earth’ is de tweede track op het album is speelser gelardeerd met grappige elektronisch effecten. De Klimax 360 is zo verslavend dat ik alleen maar albums door wil laten spelen.
Alex Esser weet te vertellen dat hij een volle avond bezig is geweest om de luidsprekers met Space Optimisation software van Linn optimaal te laten spelen. In plaats van de speakers graad voor graad toe-in geven of juist weer uitdraaien, deed hij dat in de software. Zijn ruimte van circa 5 meter breed en 18 meter lang is de kajuit van een voormalig lichtschip. Gemaakt uit zwaar metaal, door de voormalige functie van het schip vergeven van hoekjes, steunbalken, ronde en vierkante vensters enzovoort. In een appartement zouden zijns inziens de Klimax 360 luidsprekers nog meer tot hun recht kunnen komen. Ik kan mij daar weinig bij voorstellen na uren luisteren in deze opstelling in deze omgeving. Zo is ‘Spöksteg’ van het Tingvall Trio onnavolgbaar goed spelend, de snelle tikjes op drums en bekkens zijn flitsend snel en qua klank absurd goed. Is de piano een rots in de branding, vullen bas en overig slagwerk de ruimte op met spelend geweld, dar alles zonder dat de luidspreker zich daar op enige wijze in verslikt of definitie en detaillering verliest. De snelheid van het systeem overtreft waarschijnlijk elke passieve luidspreker, zeker als die van een fysiek formaat zijn zoals de Linn 360 dat heeft.
Credit overschreden...
Een bedrag van 127.060 euro voor een paar luidprekers en een streamer zullen de meeste lezers niet neer kunnen leggen, voor ondergetekende is het evenmin verre van bereikbaar. Het zal een droom blijven. De prijs van dit systeem is verdedigbaar. Ten eerste is de weergave fantastisch en ontstijgt een aantal systemen die een nog hogere investering vragen. Loepzuiver, schoon, onvervormd, levensecht, vul het plaatje maar in. Dan krijgt u topelektronica in combinatie met software die volledig is toegesneden op de producten, immers het is Linn met Linn.
U krijgt maar liefst vijf mono versterkers per kanaal, dedicated voor hun toepassing. Met DAC’s waarvan vrijwel iedereen durft aan te geven dat die van uitzonderlijke klasse zijn. Een luidsprekerbehuizing met een fraaie jas, die belangrijker nog een vorm kreeg die akoestisch naadloos integreert met de drivers en als laatste inderdaad de drivers van uitzonderlijke klasse. Kortom, ik kan het er niet voor maken. Niet eens bedenken zonder de hulp van al die Linn engineers op ontwikkeling, een team van softwareschrijvers, metaalbewerkers, elektronici en in akoestiek gespecialiseerde ontwerpers. Al die vakmensen, de medewerkers in de fabriek van Linn en de toeleveranciers kosten geld en dat moet in het product terugverdiend worden. Is het eindresultaat dan zo uitzonderlijk goed geslaagd als de Linn Klimax 360 luidspreker, dan is voor mij de prijs niet langer een vraagteken, uitsluitend een issue omdat mijn creditcard zover niet reikt.
Linn Klimax 360 luidsprekers | 105.880 euro per paar
Linn Klimax DSM System Hub | 21.180 euro | linn.co.uk | concerto-audio.nl
Beoordeling: 5 / 5 met een gouden randje!
