De DUAL CS 618Q is een luxueuze direct drive platenspeler in het weer langzaam groeiende assortiment van deze Duitse fabrikant. Tijdens de 2023-editie van het Dutch Audio Event maakte ik kennis met dit fraaie topmodel, en de afgelopen weken heeft hij bij mij vele elpees onder de naald door laten schuiven. Het was een zeer aangename nieuwe kennismaking met het merk waar ik ooit mijn eerste elpees op draaide.
Eerst wat historie – in een notendop
Hoewel de eerste platenspeler die ik zélf kocht een tweedehandsje van een ander – toen Duits maar oorspronkelijk Zwitsers – merk was (dan hebben we die bekentenis maar vast gehad…) draaide ik de eerste platen die ik kocht ook regelmatig op de DUAL CS 1225 van mijn vader. Dat was een via een idler-wheel aangedreven compacte volautomaat die nu al jaren op mijn werkkamer staat als een soort museaal erfstuk. Ik moet hem eigenlijk eens door een expert laten nakijken.
In de tijd vóór de compact-disc was er een aantal Duitse merken die in Europa de platenspeler-markt aanvoerden, en DUAL was daarvan op enig moment veruit de grootste. Het merk werd in 1900 door de gebroeders Steidinger opgericht in St. Georgen in het Schwarzwald. Aanvankelijk maakte het bedrijf onderdelen voor horloges, maar in 1907 begonnen ze met de productie van opwindbare veer-loopwerken voor grammofoons. In 1908 toonden ze die op een handelsbeurs in Leipzig, en in 1909 hadden ze er al 80.000 (!) van verkocht.
Het merk groeide en groeide, en in de jaren ’50 was DUAL onbetwist het grootste platenspelermerk van Europa. Wie DUAL een beetje heeft gevolgd weet echter ook dat hun meer dan een eeuw lange historie niet altijd over rozen is gegaan. Nadat ze uiteindelijk de strijd met de compact disc hadden verloren gooide het bedrijf in 1981 de handdoek in de ring, waarna het werd opgekocht door het Franse bedrijf Thomson-Brandt. Onder de oude merknaam werden nog een aantal legendarische platenspelers geproduceerd, waaronder de CS-5000.
Er zou letterlijk een boek te schrijven zijn over de historie van DUAL, maar om een lang verhaal kort te maken suizen we even door de geschiedenis heen tot het moment dat de merknaam DUAL voor de Europese markt in handen kwam van DUAL’s voormalige exportmanager Josef Zellner, die al in 1992 voor het merk begon te werken. Hij had een duidelijke visie om het merk voor eens en voor altijd in haar oude glorie te herstellen.
Het nieuwe hoofdkwartier werd gevestigd in Fuchstal in Beieren, niet ver van München, en in 2019 werden de eerste nieuwe modellen getoond op de IFA in Berlijn.
En daarmee zijn we aangekomen bij de CS 618Q, die ik de afgelopen weken onderhanden mocht nemen.
Techniek
Ik noemde de CS 618Q het topmodel van DUAL, maar dat is niet helemaal waar. De prachtige, volledig met de hand gebouwde Primus Maximus zit daar met zijn bijna 10000 euro nog een heel eind boven, maar die wordt gebouwd in een gelimiteerde oplage van slechts honderd stuks en dient meer als een ‘proof of concept’ model voor alle technische innovaties die DUAL de afgelopen jaren heeft ontwikkeld, en waar voor ‘ons gewone stervelingen’ de beter bereikbare modellen via trickle-down van profiteren.
Het typenummer CS 618Q onthult een aantal dingen over dit model. De 6 betekent dat het momenteel – als we de Primus Maximus even buiten beschouwing laten – de hoogste serie is. De modellen beginnen bij de uiterst betaalbare 3-serie. Er zijn volgens sales manager Lothar Mertens, die ik tijdens DAE sprak, geen concrete plannen voor een 7-serie. De 18 in het typenummer geeft aan dat het een manueel bediende speler is. Als er 29 had gestaan zou het een volautomaat zijn geweest, maar die is er niet in de 6-serie. De Q, ten slotte, betekent dat de snelheid quartz-gereguleerd is.
Helemaal handmatig is de 618Q trouwens óók niet, er zit een automatische armlift in die aan het eind van de plaat automatisch de arm van de plaat tilt, terwijl het plateau stopt met draaien. De arm keert echter niet vanzelf terug naar de armrust, dat blijft handwerk. De armlift-automaat werkt met een optische sensor, er is tijdens het afspelen geen enkele mechanische koppeling met de arm die de nauwkeurigheid van de aftasting negatief zou kunnen beïnvloeden. Het armlift-systeem is zo geprogrammeerd dat het enkele omwentelingen wacht vóór de arm omhoog gaat, om er zeker van te zijn dat de naald inderdaad in de eindgroef staat.
Een heel enkele keer zul je bij een extreem lange plaatkant meemaken dat de naald te vroeg wordt opgetild, maar deze functie kun je middels een schuifknopje op de achterzijde uitschakelen. Ik vind het echter wel handig om het aan te laten staan. Wanneer je de muurtrafo aansluit staat de speler in stand-by. De status-LED bij de vierstanden-draaiknop (0, 33, 45, 78) rechtsvoor op de bovenplaat brandt dan paars. Wanneer je de draaiknop op 33 zet wordt het ledje blauw, en het plateau begint te draaien zodra je de arm richting de plaat beweegt. Het is geen snelstarter zoals een Technics SL-1200, maar hij is vlot genoeg op gang. Als de plaat is afgelopen en de arm automatisch omhoog is getild en het plateau stilstaat is de status-LED rood. Die wordt weer blauw wanneer je de arm terug beweegt naar de armrust. Ik ben niet zo van de blauwe LED’s, maar dit is een subtiel lichtje en het schijnt bovendien recht naar boven, dus vanaf de luisterplek leidt het absoluut niet af.
De CS 618Q is een Direct Drive ontwerp, en beschikt zoals alle voorgaande DUAL Direct Drives platenspelers over een ‘coreless’ aandrijving. Coreless betekent dat er geen ijzer in het hart van de spoelen van het aandrijfsysteem zit. Deze motoren zijn daardoor iets minder krachtig dan die in DJ-draaitafels, maar ze hebben geen last van ‘cogging’, waarbij het plateau eigenlijk in stappen van spoel naar spoel ‘springt’, wat minimale trillingen en een bepaalde onrust in de draaisnelheid veroorzaakt omdat het plateau voortdurend versnelt en wordt afgeremd. Bij een coreless motor draait het plateau doodstil en absoluut trillingsvrij, wat bij high-end toepassingen een groot voordeel is.
Even nog over het typenummer: de herkomst van het voorvoegsel CS is niet helemaal duidelijk. Zelfs DUAL heeft daar geen documentatie meer over. De meest voor de hand liggende verklaring is echter dat het ‘Complete System’ betekent, wat inhoudt dat de speler in principe speelklaar uit de doos komt, waarbij de nieuwe eigenaar slechts een minimaal aantal eenvoudige handelingen hoeft te verrichten om de zaak aan het spelen te krijgen. Dat betekent ook dat er al een element in de los meegeleverde headshell zit. DUAL heeft hier niet op bezuinigd en gekozen voor een fraai Ortofon 2M Blue element met een ‘naakte’ elliptische naald.
Dit element wordt in de fabriek met behulp van een speciaal voor dit doel gemaakte mal perfect volgens de Bärwald geometrie in de arm gebouwd. Ik heb uiteraard mijn Feickert Mk2 Protractor op de speler gezet, en het verheugt me te kunnen melden dat ik het element er zelf niet beter in had kunnen bouwen. Perfect! Het contragewicht – dat eveneens los wordt meegeleverd om schade aan de eindstomp tijdens het transport te voorkomen – heeft een draaibare ring waarmee je redelijk nauwkeurig de optimale naalddruk van 1,8 gram kunt instellen, maar ik raad aan om daar toch een naalddrukweger voor te gebruiken.
Het instellen van het juiste gewicht ging trouwens érg gemakkelijk, het gewicht draait precies soepel genoeg over de eindstomp om kleine aanpassingen te kunnen maken, en beweegt per slag zo weinig dat je er niet meteen 0,2 gram bij krijgt als je hem een millimeter verdraait.
Er wordt geen effectieve massa opgegeven voor de arm, maar afgaande op het naalddrukbereik (0 - 4 gram) en het toegestane gewicht van het element (5 - 9 gram) concludeer ik dat hij ergens in de eerste helft van ‘middelzwaar’ zit, en dus ook goed zal combineren met het gros van de hedendaagse MC elementen. Mocht je de behoefte krijgen om een upgrade in die richting te zoeken. In dat geval kun je de ingebouwde phonotrap niet gebruiken, die is alleen geschikt voor MM elementen, maar daarover straks meer.
De arm is statisch gebalanceerd, wat wil zeggen dat je voor het instellen van de naalddruk alleen gebruik maakt van de zwaartekracht. De dwarsdruk-compensatie gebeurt wel middels een veer. De arm zelf is gemaakt van aluminium en heeft een cardanisch lager dat uit massief aluminium is vervaardigd, waar uiterst nauwkeurige ‘pivot-lagers’ in zijn aangebracht. Deze pivot-lagers bestaan uit drie in een cup geplaatste kogeltjes, die voor een zo laag mogelijke wrijving minimaal contact maken met een in een punt uitlopende, zeer harde metalen lager-as. De arm beweegt daardoor extreem soepel en heeft geen enkele speling.
De console is vervaardigd uit massief MDF. Het exemplaar dat ik in huis had was in hoogglans zwart uitgevoerd. Erg fraai, maar optisch wel behoorlijk gevoelig voor stof en vingerafdrukken. De meegeleverde stofkap helpt om het meeste stof van het glanzende oppervlak af te houden, maar tijdens het spelen kun je die het beste omhoog laten staan of zelfs verwijderen. Er zijn ook uitvoeringen in zwart vinyl fineer en echt zijdeglans gelakt walnoot fineer leverbaar. De voeten onder de console zijn niet in hoogte verstelbaar maar wél trillingdempend.
Op de achterzijde vind je de aansluitbus voor de meegeleverde muurtrafo die 12 Volt gelijkstroom levert. Dit is een degelijke maar vrij eenvoudige voeding, dus wellicht is er met een gestabiliseerd exemplaar nog wat winst te behalen. Maar ik heb geen voorraadkast met een onbeperkte voorraad voedingen, en bovendien wilde ik de speler testen zoals hij wordt geleverd.
De met behulp van de Turntabulator app gemeten draaisnelheid was met de eigen voeding overigens al heel netjes en bleek na meerdere metingen ook mooi constant: 33,34 rpm en 45,02 rpm. De 78-toeren stand heb ik niet kunnen meten, omdat mijn telefoon bij die snelheid niet op het plateau wilde blijven liggen. De praktische bruikbaarheid daarvan is voor de meeste mensen sowieso gering, maar het is leuk dat het erop zit.
Verder vind je op de achterkant de rca signaal-bussen en het aardpunt. De meegeleverde kabel heeft zo’n geïntegreerde aardingsdraad. Deze kabel is van betrekkelijk eenvoudige kwaliteit en het verdient absoluut aanbeveling om daar iets mooiers voor te kopen. Ik gebruikte een door Klotz vervaardigde Rega Couple interconnect en een losse aardedraad. Tot slot zitten er op de achterkant twee schuifknopjes. Eentje dient zoals ik al eerder heb verteld om de automatische armlift-functie aan en uit te zetten, de andere om de interne phonotrap mee in- en uit te schakelen. Hier moet je even het koppie bij houden want het werkt anders dan je wellicht verwacht. De phonotrap is ingeschakeld wanneer het knopje op Line staat. Er komt dan dus een voorversterkt en RIAA gecorrigeerd lijn-signaal uit de rca-bussen, dat je op een gewone ingang – bijvoorbeeld een Aux – van je versterker moet aansluiten. Als je een externe phonotrap wil gebruiken moet je dus voor de stand Phono kiezen.
Het gegoten aluminium plateau weegt 1450 gram, inclusief de speciaal ontwikkelde rubberen mat die tevens dient om eventuele externe trillingen te dempen. Zoals de speler uiteindelijk op mijn meubel stond weegt hij 7 kilo, een vertrouwenwekkend gewicht voor een platenspeler.
Setup en Luisteren
De DUAL CS 618Q nam bovenop mijn Creaktiv meubel de plaats in van mijn gerestaureerde Thorens TD125. In eerste instantie luisterde ik naar de interne phonotrap van de DUAL, daarna sloot ik hem aan op de ingebouwde phonotrap van mijn PrimaLuna EVO400i versterker en eindigde met de PrimaLuna EVO100 Tube Phono.
De kabel waarmee ik de DUAL aansloot was een Rega Couple, maar alle andere bekabeling was van AudioQuest, inclusief de kabel van het Niagara 5000 netfilter naar de meterkast. De luidsprekers van dienst waren als altijd mijn Kharma Ceramique prototypes.
Met de interne phonotrap
Het moet gezegd, de interne phonotrap is zeker niet slecht. Hij is doodstil, er is geen ruis of brom te horen, en de muziek klinkt redelijk dynamisch en neutraal. De Amerikaanse export-persing van Steely Dan’s verrassend audiofiel opgenomen album Gaucho klonk redelijk kleurrijk en er was aardig wat textuur te horen. Wel had ik de indruk dat er aan de uiterste randen van het frequentiespectrum wat meer zou mogen gebeuren, maar ritmisch was de weergave erg sterk. Wat ik ook wel had verwacht met zo’n mooie aandrijving. Experimenten met een kurken en vilten mat leverden trouwens een verrassende achteruitgang van de weergavekwaliteit op, het geluid sloeg in dynamisch opzicht een beetje dood en met kurk miste ik vrij onverwacht ook nog wat ruimtelijkheid. Gewoon de meegeleverde rubberen mat gebruiken dus.
De vette space-rock op het album The Burden Of Restlessness van het Amerikaanse trio King Buffalo stoempte heel aardig, maar bij deze muziek liep ik een beetje tegen de grenzen van de ingebouwde phonotrap aan. Het klonk zeker niet slecht, maar een tikje te netjes. Dan deed de meer gepolijste en meer elektronica bevattende spacerock van Osric tentakels op hun nieuwe album Lotus Unfolding het een stuk beter. Dit klonk warm en ruimtelijk en er was een behoorlijk grote indruk van…eh..nou ja…space… Het eveneens gloednieuwe maar als een verloren gewaand 70’s West Coast epos opgenomen album Eat The Worm van Jonathan Wilson klonk redelijk gelaagd. De rijk gearrangeerde songs kwamen helemaal niet onaardig uit de verf, maar ook hier had ik de indruk dat het element, dat ik redelijk goed ken, zowel tonaal als in dynamisch en ruimtelijk opzicht tot méér in staat was. Conclusie: bij sommige muziek verrassend goed om plug-en-play mee van start te gaan, maar houd wanneer je deze platenspeler op het oog hebt vast rekening met een aanvullende uitgave voor een mooie externe phonotrap.
Met de phonotrap in de PrimaLuna EVO400i
Waar ik bij de interne phonotrap de losse aardedraad nog kon weglaten moest die bij de ingebouwde phonotrap van de PrimaLuna wel degelijk worden ingezet om een forse brom (volledig) te laten verdwijnen. Deze optionele phono-kaart, die in een aparte, goed afgeschermde metalen behuizing onderop de kast wordt geplaatst, is voor PrimaLuna ontwikkeld door Marcel Croese, die jarenlang de hoofdontwerper was van het prestigieuze Zwitserse high end merk Goldmund. Er wordt in audiofiele kringen wel eens wat smalend over gedaan, maar ik vind dat hij klankmatig kan concurreren met losse phonoversterkers tot pak ‘m beet 600 euro. En de Ortofon 2M Blue is echt meteen heel erg vriendjes met deze phonotrap.
Gaucho klinkt opeens een stuk voller en dynamischer, en wat onmiddellijk opvalt is de forse toename van de laagste frequenties. Niet op een vettige en overhangende manier, er zat gewoon op een prettig niveau meer oomph in de basgitaar en de kickdrum.
Bij King Buffalo leverde dit een aanzienlijk overweldigendere weergave op, met een fors toegenomen air-guitar-factor, die dichter in de buurt kwam van de ervaring die ik onlangs had toe ik hun concert bezocht.
Mijn indruk dat de ruimtelijke weergave ook profiteerde was juist, zo bleek bij Ozric Tentacles. Hun muziek klonk kleurrijker, dynamischer en transparanter en het beeld was tot een aardig eind voorbij de luidsprekers gegroeid. Jonathan Wilsons muziek kreeg ook een veel grotere dynamische impact omdat met name de lage tonen zo veel aan energie hadden gewonnen. Nu viel me ook op hoe stabiel het beeld was en hoe lang ik uitstervende geluiden kon volgen zonder dat ze begonnen te flutteren, wat bij oudere direct drive platenspelers nog wel eens het geval wil zijn vanwege de ‘cogging’.
Aan de PrimaLuna EVO100 Tube Phono
Tijd voor een audiofiel feestje. Deze combinatie was eigenlijk een beetje van de pot gerukt, want de EVO100 Phono kost bijna het driedubbele van de CS 618Q, maar ik dacht dat de DUAL het wel aan zou kunnen. En hij stelde niet teleur. De door mij van Blackburn TechTube E813CC’s en streng geselecteerde JJ E83CC’s voorziene MM trap speelde de sterren van de hemel. De instelbare afsluitcapaciteit van 47pF bleek in deze keten wat warmer en voller te klinken, wat ik erg prettig vond. De stap van de ingebouwde phonotrap in de DUAL naar die in de PrimaLuna EVO400i was redelijk groot geweest, maar hier manifesteerde zich andermaal de wet van de afnemende meeropbrengst.
De Ortofon 2M Blue is een lekker element, en aan de PrimaLuna EVO100 Tube Phono schraapte het echt het allerlaatste restje muzikaal plezier nog uit de groef, maar realistisch gezien ontbeert het de verfijning die een phonotrap in deze prijsklasse zou rechtvaardigen. Niettemin klonken de eerder gedraaide albums zeer overtuigend. Alles wat luisteren naar vinyl zo verrukkelijk maakt zat er in. Vloeiendheid, dynamiek, een realistische klankkleur, een soort inherente ‘juistheid’ die voor ontspanning zorgt tijdens het luisteren.
Conclusie
De DUAL CS 618Q is een zeer fraaie platenspeler waar ik met veel plezier naar geluisterd heb. Ik vind hem er met zijn minimalistische design mooi uitzien, de mechanische constructie is voorbeeldig en alles werkt feilloos. Deze speler biedt een uitstekend platform voor een ontspannen en meeslepende weergave van muziek vanaf het zwarte goud. En dat doet hij al zoals hij uit de doos komt.
De ingebouwde phonotrap is degelijk en klinkt goed, maar is geen audiofiele hoogvlieger. Voor sommigen zal het misschien alles zijn wat ze ooit nodig hebben, maar voor degenen die de ambitie koesteren om met een externe phonotrap of een beter element aan de slag te gaan kan de DUAL CS 618Q een heel eind meegroeien in die ambitie. Wat mij betreft markeert de CS 618Q op glorieuze wijze de wederopstanding van een Duitse klassieker.
DUAL CS 618Q / Ortofon 2M Blue
Zwart fineer, Noten fineer of Zwart hoogglans
1199 euro | Vogels Consumer Benelux
Beoordeling 4.5 / 5
