Vijfentwintig jaar HIFI.NL. Een mijlpaal van jewelste en wat hebben we in die periode met z’n allen een hoop veranderingen in het hifilandschap meegemaakt. Digital audio is met netwerkstreaming echt volwassen geworden en, wie had dit gedacht, zelfs vinyl is weer teruggekeerd in het hart van vele muziekliefhebbers.

Op het eerste oog lijkt de luidsprekermarkt conservatiever. Maar niets is wat het lijkt! Zeker in dit segment zijn er in de voorbije kwart eeuw grote sprongen gemaakt en spelen deze soms juist op deze zojuist genoemde veranderingen in. En bovendien is daarmee het aanbod aardig wat breder en dieper geworden sinds de oprichting van ons hifi-platform in 1999.

Dit artikel verscheen eerder
in het HIFI.NL jubileumboek

In de afgelopen jaren zul je misschien hebben opgemerkt dat het formaat van luidsprekerboxen steeds compacter heeft kunnen worden zonder dat dit per definitie ten koste is gegaan van de geluidskwaliteit. Je zult misschien ook hebben opgemerkt dat de manshoge traditionele elektro- of magnetostatische hifi-luidsprekers, de audiofiele juweeltjes van de jaren ’80 en ’90, steeds minder frequent worden aangeboden.

Deze luidsprekers waren destijds het toonbeeld van snelheid en openheid, maar zijn inmiddels ingehaald door hedendaagse luidsprekermodellen voorzien van traditionele drivers. Hoe dat kan? Luidsprekerfabrikanten besteden jaarlijks veel tijd en geld aan het ontwikkelen en het door-ontwikkelen van luidsprekertechnologie.

25 jaar ontwikkeling; een miljardenindustrie

Maar, zul je denken, op het gebied van traditionele luidsprekerontwerpen is er toch niet zo heel veel veranderd? De drivers hebben nog steeds een traditionele conus met hieraan gekoppeld een motorsysteem dat we ook al vele decennia kennen? Ditzelfde geldt ook voor de traditionele dome tweeters, planar drivers en het traditioneel ontworpen scheidingsfilter met weerstanden, spoelen en condensators. Ja, het principe van de luidsprekerbouw is inderdaad nog steeds gebaseerd op ontwikkelingen van vele decennia geleden. Zowel het principe en de vormfactor zijn grotendeels gelijk gebleven, maar daar houdt alle vergelijk ook wel op. De ontwikkelingen zijn namelijk beslist niet opgehouden.

Er zijn vele innovaties gedaan waarop zelfs octrooien zijn verleend. De technologie is vervolgens steeds verder doorontwikkeld tot het niveau waar deze zich vandaag de dag bevinden en dit is op hoog niveau. Ook op het vlak waar geen octrooien voor vernieuwende technologie zijn verleend is een door de fabrikant geadopteerde techniek steeds verder verfijnd. Denk hierbij aan de continue evolutie van, bijvoorbeeld, de fraaie Air Motion Transformers (AMT-drivers) die door fabrikanten als MartinLogan en ELAC zijn verheven tot hoog-gevoelige juweeltjes met een fluweelzacht karakter.

In het luidsprekerontwerp hebben alle onderdelen, misschien met uitzondering van de gebruikte houtparkers, significante verbeteringen ondergaan. Alles om een zo hoog mogelijke muziekbeleving te realiseren bij de hedendaagse digitale en highres muziekformaten. Een van de meest belangrijke ontwikkelingen is de toename van stijfheid van frames en kastontwerp door het gebruik van computersimulatiemethoden.

De geboorte en evolutie van het B&W matrixontwerp, misschien wel een van de meest bekende technieken in de evolutie van de hifi-luidspreker waarmee kastkleuring flink wordt teruggedrongen, is hier een goed voorbeeld van. Hiernaast is het uiterlijke kastdesign steeds verder verfijnd en geoptimaliseerd. Dat geeft niet enkel een optisch fraai resultaat, maar is mede bedoeld om de nadelige effecten van diffractie terug te dringen om een voorspelbaar afstraalgedrag richting de luisterpositie te realiseren. Dat is van belang om een kwalitatief goed en realistisch geluidsbeeld neer te zetten waarbij het geluid helemaal los van de luidsprekers komt.

Muzikale verlichting

In de loop der jaren hebben driverfabrikanten ook steeds meer zorg aan het materiaal van conus of dome van de drivers besteed om deze niet alleen lichter en sneller te maken, maar tevens om materiaalvervorming van het conusmateriaal te verminderen. Op elektromechanisch gebied hebben de fabrikanten misschien wel het meeste ontwikkelingsbudget geïnvesteerd. Dit begint bij de hoogwaardig uitgevoerde terminals, via de steeds exclusievere bekabeling naar de passieve filtering en vervolgens naar de drivers.

Mede door die driverevolutie wordt het filterontwerp ook steeds belangrijker waarbij de ontwerpen eenvoudiger worden, maar de kwaliteit van de gebruikte halfgeleider-componenten zelfs vele malen hoger. Het filter is een belangrijk onderdeel om de frequentieband zo effectief mogelijk over de gemonteerde drivers te verdelen, zodat er een natuurlijke, coherente weergave wordt bereikt. 

Bij het filterontwerp wordt gestreefd naar een zo constant mogelijk impedantieverloop en een overdracht met zo min mogelijk verlies en fasefouten. Hoe simpeler dit filter is ontworpen, hoe beter deze zijn werk doet en hoe realistischer je de muziekbeleving zult ervaren.

Het laatste stukje is het belangrijke motorsysteem, dus de spreekspoel, spider en magneet van de drivers. Omdat productieprocessen steeds beter worden, er steeds lichtere en sterkere legeringen worden uitgevonden zijn deze ontwikkelingen een blijvend onderdeel van het moderne innovatieproces. Innovatie om de afvoer van opgewekte warmte te vergroten en de totale bewegende massa juist te verlagen. Door de jaren heb ik door deze evoluties telkens kleine veranderingen in snelheid, resolutie, openheid, finesse, gelaagdheid en microdetail waargenomen. Het zijn dan telkens maar kleine stapjes, maar wanneer ik alle over de laatste vijfentwintig jaar gemaakte stapjes bij elkaar optel, heeft de hedendaagse hifi-luidspreker een ware revolutie doorgemaakt. 

Ondanks alle verbeteringen op luidsprekerniveau is het matchen tussen versterker en luidspreker nog steeds een belangrijke stap. Een juiste match kan nét dat verschil maken tussen het luisteren naar muziek en een intense muziekbeleving. Er is echter een luidsprekercategorie waarbij dit ‘matchen’ al door de luidsprekerfabrikant wordt gedaan bij de ontwikkeling ervan. Dit is het ‘powered’ of ‘actief’ uitgevoerde luidsprekersysteem. Waar Bang & Olufsen een uniek design en lifestyle segment heeft gecreëerd met de vroegere BeoLab luidsprekers, worden de dergelijke modellen ook al vele jaren in de pro-audio wereld toegepast. Denk hierbij aan de gerespecteerde studiomonitors van Genelec, maar ook aan de machtige Kii Three.

De actieve opmars

Het grote voordeel van een dergelijk type luidspreker is dat deze vanaf de fabriek is uitgevoerd met een interne versterker die perfect aansluit bij de toegepaste drivers. De muziek klinkt altijd en overal zoals in het laboratorium van de fabrikant. De powered en actieve uitvoering hebben overeenkomsten, maar zijn niet helemaal hetzelfde.

Bij een powered luidspreker hebben we het vaak over een luidsprekerpaar dat is voorzien van een ingebouwde versterker, een passief scheidingsfilter en is voorzien van een analoge RCA- of XLR-ingang. Soms hebben deze luidsprekers een lowpass uitgang waarop een subwoofer kan worden aangesloten om het gebrek aan laag te corrigeren. Dergelijke luidsprekersystemen worden dankbaar in het pro-audio segment toegepast omdat deze direct op een mengtafel kunnen worden aangesloten. 

Een actief luidsprekersysteem is voorzien van actieve, elektronisch geregelde filtering. Vaak hebben deze luidsprekermodellen twee versterkers waarbij de een het laag aanstuurt, de ander het midden en hoog. In plaats van een passief filter wordt het aangeboden signaal door Digital Sound Processing of DSP gefilterd en de gescheiden signalen naar de betreffende versterker gestuurd. Hier komen gelijk een paar voordelen naar voren.

De filtering is veel preciezer en wordt bovendien met ultralage vertraging en verlies gedaan. Omdat de DSP voorzien is van een analoog naar digitaal omzetter (ADC) en een digitaal naar analoog omzetter (DAC), zijn veel van deze actieve luidsprekervarianten voorzien van zowel analoge als digitale in- en uitgangen zodat deze veel flexibeler inzetbaar zijn. Het gebruik van low-latency technologie, krachtige klasse-D versterking in combinatie met DSP, al dan niet gekoppeld met slimme room correctie systemen zoals Audyssey of Dirac, kan de vormfactor van de hifi-speaker steeds compacter worden zonder dat er op geluidskwaliteit hoeft te worden ingeleverd. Met behulp van de DSP kan de fabrikant de frequentiekarakteristiek zodanig inregelen dat jij thuis met een monitorluidspreker het idee hebt naar een indrukwekkend vloerstaand luidsprekersysteem te luisteren.

De actieve categorie is de afgelopen jaren echt volwassen geworden en heeft dankzij de geavanceerde aard ervan inmiddels flink aan populariteit gewonnen bij een groeiende groep consumenten. Denk hierbij aan de KEF LS50 Wireless/LSX, Dynaudio Focus en de DALI Oberon/Rubicon serie. Tegenwoordig worden veel actieve luidsprekermodellen voorzien van een Bluetooth/Wi-Fi streaming module waarmee dit feitelijk complete, uiterst geavanceerde en goed klinkende muzieksystemen zijn geworden. De laatste jaren zien we zelfs dat de fabrikant haar actieve luidsprekersystemen voorziet van een HDMI/ARC-aansluiting waarmee deze ook als volwaardige AV-oplossing kunnen worden ingezet. Ik verwacht dan ook dat de actieve speaker de komende vijfentwintig jaar een flinke opmars zal gaan maken naar de huiskamer.

De magische wereld van home cinema

We hebben sinds het eind jaren ’90 een flinke opmars gezien van home cinema-oplossingen. Na de berucht slechte aanvullingssetjes met center- en surroundluidsprekers, al dan niet inclusief een subwoofer, kunnen we vandaag de dag kiezen voor kwalitatief excellente en betaalbare 11.4.8 configuraties waarbij we de in- en opbouwluidsprekers zelfs geheel in de woning kunnen wegwerken zodat we over een thuisbioscoop beschikken met een belevingsniveau waar zelfs de bioscopen vijfentwintig jaar geleden alleen maar over konden dromen.

Veel prominente merken zoals Sonos, Dynaudio, ELAC, DALI, Bowers & Wilkins, Yamaha en KEF leveren kant en klare in- en opbouwoplossingen voorzien van hoogwaardige drivertechnologie die in prestatieniveau nauwelijks onderdoen voor de conventionele luidsprekerseries uit het eigen leveringsprogramma.

Ook zijn de laatste jaren nieuwe ontwikkelingen gedaan waarmee luidsprekers achter de stuclaag van de wanden in de woonkamer kunnen worden geplaatst. De kwaliteit? Deze is redelijk acceptabel en ik ben oprecht geïnteresseerd in de verbeteringen die de komende jaren zullen worden gemaakt. 

Bovendien hebben we de afgelopen decennia gezien dat bekabeling steeds vaker uit de signaalweg wordt genomen. Dat begon met fabrikant eigen draadloze standaarden, maar ook met Bluetooth, ClearNet en bijvoorbeeld Wi-Fi. Vandaag de dag maken we steeds vaker gebruik van de speciaal hiervoor ontwikkelde WiSA technologie. WiSA is een verliesloze highres signaaloverdracht superieur aan alle bestaande alternatieven en is feitelijk een onzichtbare vervanger van de luidsprekerkabel. Deze manier van geluidsoverdracht is geschikt voor stereo- en surrounddoeleinden en kent een groeiend aantal fabrikanten dat deze technologie in geluidsbronnen en luidsprekermodellen verwerkt. De Deense luidsprekerfabrikant System Audio behoort hier, samen met LG en Bang & Olufsen tot een van de pioniers, maar ook exclusieve highend luidsprekermerken als het Deense Davone en het Nederlandse KAD maken momenteel dankbaar gebruik van deze sublieme audio technologie. Van WiSA verwacht ik dat we nog veel meer zullen gaan horen.

Subwoofers en hybride luidsprekermodellen

Ten slotte komen we bij een punt dat de laatste vijfentwintig jaar volledig geaccepteerd wordt in de home cinema-wereld, maar bij stereo muziekweergave helaas nog steeds voor enige verdeeldheid zorgt en dat is jammer. Door nieuwe technologieën, steeds beter wordende DSP en roomcorrectie algoritmen zijn subwoofers steeds gemakkelijker in de thuissituatie te implementeren. Een naadloze aanvulling met een subwoofer voegt namelijk zoveel meer aan atmosfeer toe in de muziekweergave en tast, zeker bij een goed ingeregeld exemplaar, niets in de muziekweergave aan. Ikzelf heb de afgelopen jaren uitstekende ervaringen met subwoofers van Bowers & Wilkins, maar dit bovenal met de geavanceerde subwoofers van ELAC opgedaan. Deze laatstgenoemde maakt gebruik van een laagdrempelige app waarmee je de subwoofer zelfs geautomatiseerd vanuit de luisterpositie kunt laten inregelen.

Bovendien heb ik een nieuwe generatie van hybride luidsprekermodellen zien ontstaan waarbij het midden en hoog traditioneel wordt versterkt, maar het laag en sublaag worden aangestuurd door krachtige ingebouwde versterkers voorzien van DSP. Hiermee zijn versterking en drivers optimaal op elkaar afgestemd in het lastigste gebied en blijft de signatuur van de verkozen versterker behouden.

Met deze luidsprekermodellen is het gebruik van een losse subwoofer niet nodig en kan per luidspreker de intensiteit van de laagweergave worden ingeregeld. Hiermee wordt de plaatsing van luidsprekers in normale woonomgevingen zoveel eenvoudiger. Ik heb de fraaie Blade luidsprekermodellen van KEF en de Triton topmodellen van het Amerikaanse GoldenEar meerdere malen in verschillende omgevingen beluisterd. Beide hebben een geheel eigen klank, maar de muziekbeleving is in één woord magisch te noemen.  

Moderne versus vintage luidsprekermodellen

Nu komen we voor velen misschien bij dé olifant in de kamer. In hoeverre zijn de exclusieve topmodellen van vijfentwintig jaar geleden nog steeds relevant? Lastig. Wanneer je me vraagt of deze kunnen wedijveren met de laatste generatie Bowers & Wilkins 800D4 series, DALI Epikore of Focal Utopia, dan kan ik hier helaas enkel ontkennend op antwoorden. Dit zegt echter niets over de emotie die een specifiek vintage luidsprekermodel kan oproepen. Ikzelf heb de afgelopen vijfentwintig jaar vele modellen generatie op generatie mogen beluisteren. Telkens beluister ik nieuwe lijnen in muziek en neemt het belevingsniveau een stapje toe.

In al die tijd is de sprong vooruit zo groot geworden dat zelfs mainstream modellen waarbij de voorlaatste technologie van de eerdere topmodellen is doorgedruppeld op vele gebieden beter presteren dan de beste highend vintage luidsprekermodellen uit vervlogen tijden.

Nu zul je zeggen dat de verhouding tussen prijs en prestatie van vintage modellen beter is dan van de hedendaagse peperdure topmodellen en hier ga ik, met mitsen en maren, een stukje in mee. Wanneer de vintagetechniek een opfrisbeurt heeft ondergaan en deze technisch in nieuwstaat zijn, is het vergelijk eerlijk. Maar de kosten die hierbij gemoeid gaan zijn niet mis.

Vergeet ook niet dat sommige topmodellen in het verleden grillige impedantiekarakteristieken lieten zien. Denk aan 8 ohm luidsprekermodellen die soms impedantiedippen tot beneden de 1 Ohm kenden. Dat resulteerde bij een ongelukkige versterkerkeuze vaak in een slechte geluidskwaliteit en soms zelfs in een mopperende muziekliefhebber die zijn geïntegreerde versterker voor de zoveelste keer richting de reparatieafdeling kon sturen.

Het matchen met een krachtige en stabiele versterker was destijds misschien wel belangrijker bij de aankoop van een nieuw hoogwaardig klinkend luidsprekersysteem. Feit is dat hedendaagse betaalbare geïntegreerde versterkers nog steeds niet goed met dergelijke luidsprekermodellen overweg kunnen. Vandaag de dag hebben luidsprekersystemen een veel gemakkelijker karakter en kan worden volstaan met een minder specialistische (lees: kostbare) oplossing. Nieuwere hifi-luidsprekers zoals de laatste generatie Bowers & Wilkins 700-serie, de heden-daagse Driade of ELAC-modellen matchen optimaal met een betaalbare geïntegreerde versterker zoals de subliem presterende maar mainstream geprijsde Marantz Model 50.

Vintage dan maar links laten liggen? Zeker niet. Ook ik kan intens genieten van zo’n iconisch exemplaar, mits met een goed matchende versterker. Denk aan een machtige Kappa 9a van Infinity, de CS-serie van het Amerikaanse Thiel of de Driade 103 MKII van Nederlandse bodem. Elk van deze luidsprekermodellen heeft unieke eigenschappen en brengt me bij bepaalde muziekalbums weer helemaal terug naar een bepaalde periode uit het leven van mijn jongere ik. Maar houd rekening met dezelfde factoren zoals we dit 25 jaar geleden ook deden. Dus, als ik de vraag of vintage kan concurreren met het hedendaagse aanbod eerlijk wil beantwoorden heeft dit in mijn beleving veel meer te maken met de emotie die deze modellen bij de muziekliefhebber oproepen.

Mijn antwoord ligt dus aan de persoon wie me de vraag stelt en waarom. Voor emotionele doeleinden? Ja. Voor goedkope audiofiele perfectie? Zeker niet. Houd je toch van de signatuur van de vintage speakers van destijds en wil je geen gedoe, kijk dan eens naar de recreaties van die modellen. Denk aan de Rogers LS3/5A-clonen van Harbeth of Falcon. Deze leveren wel de unieke klank, maar zijn voorzien van de laatst beschikbare technologie met alle voordelen die zich hierbij aandienen.

Slotwoord

In haar vijfentwintigjarige bestaan heeft HIFI.NL een onnoemelijk aantal luidsprekerreviews gepubliceerd en hierbij streven we er altijd naar een onafhankelijke positie in te nemen. Gezien de aanhoudende groei in al die jaren en de webstatistieken van het huidige platform, worden die reviews blijkbaar op waarde geschat door consument én industrie. Toch is het goed om altijd een sceptische houding aan te nemen en met een gezond wantrouwen op je eigen oren af te gaan. Koop niet blind datgene waar we vijf sterren aan geven, maar laat je vooral door onze reviews verleiden om zelf eens iets nieuws te beluisteren en maak eens een uitstapje naar een merk dat je misschien nog niet kent.

Ga, net zoals wij dat doen, eens bij een specialist luisteren en maak het vergelijk met jouw eigen luidsprekers die misschien al meer dan tien jaar je woonkamer sieren. Go see the dealer.

Denk ook eens in hokjes. Ja, letterlijk. Luidsprekers zijn zo goed geworden dat de ruimte een steeds grotere rol is gaan spelen. Een kleiner bij de woonkamer passend model of een subtiele akoestische ruimtebehandeling is iets dat door steeds meer muziekliefhebbers wordt verkozen bij een nieuwe aankoop.

Vergelijk eens een moderne 2-wegmonitor met jouw huidige 3-wegvloerstaander. Probeer eens een nieuwe actieve monitor van KEF, ELAC, Dynaudio, Klipsch of PSB. Vraag de specialist ook eens naar het verschil van een monitor met én zonder subwoofer. Liever meer exclusiviteit? We reviewen geregeld exoten waarbij de knappe koppen bewust buiten de lijntjes willen kleuren. Ga ook hier eens luisteren en sta jezelf toe om verbaasd te zijn over de onverwachte sprong in muziekbeleving.

Zoals je al hebt kunnen lezen is er op luidsprekergebied veel veranderd, en dan hebben we nog niet eens alles de revue laten passeren omdat dit eigenlijk onmogelijk is in een dergelijk artikel. Ik verwacht niet dat puristen onder jullie met alle trends en ontwikkelingen even blije gevoelens hebben, maar vanuit mijn perspectief vind ik dat er in de laatste vijfentwintig jaar enorme sprongen zijn gemaakt waarmee een steeds grotere groep muziekliefhebbers optimaal van muziek kan genieten. En hier is het toch waar het ons allemaal om gaat in onze hobby, ook – of misschien vooral – als die soms een beetje uit de hand kan lopen.

Ik ben benieuwd naar de volgende 25 jaar!