Toen ik begin mei in de auto naar München zat om naar de High End 2012 te gaan, zat deze recensie al in de pijplijn. Nog voor we de grens passeerden, kreeg ik een tekstberichtje van Ed Verkerk dat ik tijdens de beurs beslist even langs moest komen op de stand van Naim om daar de ontwerper van de Well Tempered platenspelers te ontmoeten. "Een bijzondere man" was de belofte. Meer niet. Ik had veel te doen tijdens de beurs, maar het lukte om op de afgesproken tijd aanwezig te zijn, waardoor ik de hand kon drukken van een van de markantste personen uit de hifi die ik ooit heb ontmoet.
William Firebaugh heet hij ("Please, call me Bill"), en hij moet inmiddels ergens achter in de 70 zijn. Natuurkundige, werktuigbouwkundige, elektrotechnicus...hij is het allemaal, gediplomeerd of niet. En uitvinder. Vooral uitvinder. Hij blijkt een zeer vitale man te zijn, zéér goed bij de pinken, vol energie en levenslust. Iemand die je bijna liefkozend het predikaat 'krasse knar' toekent. Omdat hij een druk schema heeft geeft hij me na wat koetjes en kalfjes "The Very Short Version" van het verhaal dat ergens in de jaren 80 begint en uiteindelijk heeft geresulteerd in de nieuwe LTD toonarm en het topmodel Versalex van zijn merk Well Tempered Lab.
Het Technische Gedeelte
Hij vist een balpen uit de borstzak van zijn overhemd en klemt die ter hoogte van het drukknopje schuin tussen duim en wijsvinger terwijl hij de punt op zijn andere hand laat rusten. "Weet je", zegt hij, "Elk armlager, hoe hoogwaardig ook, heeft een minimale speling nodig om te kunnen bewegen, anders werkt het niet. En die speling zorgt ervoor dat in het lager zeer kleine trillingen kunnen ontstaan die het geluid van een platenspeler in enige mate vertroebelen. Dat probleem heb ik opgelost door de arm niet in een lager te monteren, maar door er een golfbal aan te monteren die aan een draadje in een bakje met siliconengel hangt. Dat werkt op meerdere manieren. De gel geeft een bepaalde traagheid aan de golfbal die verticale en horizontale bewegingen van de arm dempt, maar zorgt er ook voor dat trillingen uit de basis van de platenspeler - van de motor of het middenlager - niet via het draaipunt van de arm in het element terecht kunnen komen."
Dat klinkt eigenlijk zeer logisch, maar er is nog meer want die ballpoint rust nog steeds op zijn hand. Hij ziet me ernaar kijken en vervolgt: "Een ander voordeel van deze manier van lagering is dat de voor- en achterwaartse bewegingen van de arm die door de hoogteverschillen in de groef worden veroorzaakt worden opgevangen waardoor de naald altijd op de juiste plek in de groef staat en niet tijdens het aftasten voor- en achteruit wordt gedwongen omdat het vaste lager hem tegenhoudt." Om zijn verhaal te ondersteunen beweegt hij de hand waar de punt van de pen op rust op en neer en omdat ik het voor me zie gebeuren snap ik meteen wat hij bedoelt. Maar ik vraag me ook meteen af hoe ik dit aan de lezers van HiFi.nl ga uitleggen. Daarom heb ik een lijntekening van een in de headshell gemonteerd element gemaakt waarvan ik hoop dat die het verhaal duidelijk maakt. De pen vervult in Bill's aanschouwelijke uitleg de rol van cantilever, zijn hand het oppervlak van de plaat.
Wie op de middelbare school altijd buikpijn kreeg van Wiskunde zal de volgende alinea misschien wat lastig verteerbaar vinden, maar ik vind deze materie zo onlosmakelijk met de werking (en het geluid) van de Versalex verbonden dat ik het toch wil vertellen. Dat zal ik in de meest eenvoudige woorden proberen te doen, ik kreeg vroeger namelijk ook altijd buikpijn van Wiskunde...
De groef van een langspeelplaat laat de naald niet alleen heen en weer bewegen, maar ook op en neer. Deze beweging in twee richtingen levert een tweekanaals (stereo-)signaal op. De naald gaat dus een heel klein beetje omhoog en omlaag in de groef, en omdat de cantilever niet star is opgehangen maar enigszins veert ontstaat beweging A en in zeer kleine mate ook beweging A1 (de pijlen zijn ter verduidelijking en daarom niet op schaal weergegeven!). De cantilever is zodanig in het element gemonteerd dat hij niet in en uit kan bewegen, de magneetjes of spoeltjes die er aan zitten moeten precies op hun plaats blijven om de gewenste stroompjes te kunnen opwekken. Om dat inzichtelijk te maken heb ik driehoek B ingetekend. Zijde B3 is in dit voorbeeld dus een vaste waarde. Door zijde B1 langer of korter te maken zal zijde B2 in omgekeerd evenredig in lengte af- of toenemen (beweging A2). Omdat de naald voortdurend omhoog en omlaag gaat wordt de naald dus tijdens het afspelen naar voren en naar achteren geduwd in de groef. Het gaat om extreem kleine bewegingen, maar die zijn volgens Firebaugh voldoende om een bepaalde onrust in het beeld te veroorzaken.
