De documentaire van Joshua Oppenheimer over de gangsters die na de machtsovername van generaal Soeharto in 1965 zorgden voor de massale moord op tegenstanders van het nieuwe regime, aangeduid als 'communisten', maakte overal ter wereld grote indruk. De aanbeveling "bekroond met ruim 25 internationale filmprijzen" op de cover is gepast voorzichtig: er kunnen er zo weer een paar bij gekomen zijn.
Gangsters zijn eigenlijk vrijbuiters, vinden de mannen zelf. Bestraft zijn ze nooit. Sterker nog, de paramilitaire clubs die nog steeds grote invloed hebben tot in de top van de Indonesische samenleving staan nog geheel achter de verzwegen genocide van een miljoen mensen. Ze zijn nog altijd helden, trots op hun daden. Van wroeging lijkt geen sprake.
Oppenheimer legde contact met een groot aantal van de moordenaars, maar kwam uit op Anwar Congo als centraal karakter voor zijn film. Een extroverte, ijdele man, die zich als filmliefhebber helemaal kon vinden in het voorstel van Oppenheimer om de moorden na te spelen.
Congo koos er voor om de scènes naar de regels van tal van verschillende filmgenres vorm te geven, van musical tot western, waarbij hij zelf zorg droeg voor de exotische kostuums waarin hij zichzelf en vooral zijn trouwe kompaan Herman hulde. De dikke Herman speelt steevast alle vrouwenrollen. Het leidt tot totaal vervreemdende scènes die het absurde van het doden van mensen op even confronterende als groteske wijze aanschouwelijk maken.
Aanvankelijk heeft Anwar vooral lol in het demonstreren hoe hij zijn slachtoffers met ijzerdraad wurgde. Door zijn status is er veel interesse voor het project van hooggeplaatsten, iedereen wil graag meedoen. Er wordt zelfs een televisie-uitzending aan gewijd, waarin openlijk over dit tot dan verzwegen onderdeel van de geschiedenis gesproken wordt. Naar het eind toe krijgt de film steeds meer het karakter van een nachtmerrie en lijken de geesten van de slachtoffers alsnog grip te krijgen op Anwars gemoed, cumulerend in een beklemmende slotscène.
De DVD-uitgave bevat twee versies van de film. Op de eerste DVD staat de bioscoopversie van 117 minuten, op de tweede een 'director's cut' van 159 minuten. Deze laatste is voorzien van een audiocommentaar van de regisseur met Werner Herzog, één van de 'executive producers' en fel pleitbezorger van de film.
Het commentaar biedt veel aanvullende informatie en het is zeer de moeite waard de volledige film nogmaals op deze wijze te bekijken. Daarbij moet wel de vaak irritant dominerende rol van Herzog worden getolereerd. Keer op keer wordt de regisseur onderbroken terwijl hij iets interessants aan het vertellen is omdat Herzog weer eens zo nodig de loftrompet moet opsteken.
De enorme waardering die de film over de hele wereld oproept, in Nederland kreeg hij louter 5 sterren recensies, tekent ook het interview met Werner Herzog en Errol Morris dat als extra is bijgevoegd. En gelijk hebben ze, deze film is uniek en fantastisch. Hoe vaak gebeurt het dat een kunstwerk er in slaagt daadwerkelijk iets te veranderen aan de werkelijkheid?
In Indonesië heeft The Act of Killing er voor gezorgd dat misstanden die lang taboe waren nu openlijk besproken worden. Bovenal is het een film die aanzet tot nadenken over menselijk gedrag en hoe het geweten wordt bepaald door omstandigheden. Eenmaal gezien krijg je de soms volledig surrealistische beelden niet meer uit je hoofd.
Aanvullende informatie:
Denemarken/Noorwegen/VK 2012
Speelduur: 117 / 159 minuten
Regie: Joshua Oppenheimer
Productie: Signe Byrke Sørensen
Camera: Anoniem, Carlos Arango de Montis, Lars Skree
Montage: Nils Pagh Andersen, Erik Andersson, Charlotte Munch Bengtsen e.a.
Muziek: Karsten Fundal
Met: Anwar Congo, Herman Koto, Haji Anif
Extra: commentaar bij director’s cut, interview met Werner Herzog en Errol Morris (12 min)
Beeld: 16:9 anamorf
Geluid: DD 5.1
Uitgave: IDFA’s Delicatessen / Cinema Delicatessen
Distributie: de Filmfreak
Officiële websites: Nederlands en Internationaal
