Als grootste beurs ter wereld voor consumentenelektronica is de CES voor diegene die op enigerlei wijze beroepsmatig betrokken is een ‘must’. Toch is dat begrip consumentenelektronica in de loop van de eenenvijftigjarige historie van de CES nogal opgerekt. Was het in aanleg vooral de sector bruingoed – radio, televisie en ietsje later de computer – die haar innovaties presenteerde, het laatste decennium is daar een enorme uitbreiding op gevolgd; van 3D-printers, smartphones, robots, sportswear, gadgets, producten op het gebied van gezondheid en mobiliteit en nog veel meer. HiFi.nl beperkte zich indachtig haar doelstelling vooral op de audio, waarvoor we zoals vanouds naar het Venetian Hotel reisden.

In dit verslag wil ik ook nog even terug komen op het begrip beroepsmatig. Als bekend verondersteld, heeft de CES ook een Europese tegenhanger: de IFA. Ouder van origine (1928), maar anders van karakter en mag derhalve zich óók grootste ter wereld noemen. Het verschil? Op de IFA is ook de eindgebruiker welkom, wat op de CES dat niet het geval is. Organisatoren van beide shows mogen daarom het predicaat ‘grootste’ hanteren en creatief met cijfermateriaal blijven omgaan…

Lees ook ons overzicht van nieuwtjes vanaf de beursvloer

CES milestones

Kwam in 1987 Dolby met Pro Logic, samensmelting van beeld en geluid maakte niet lang daarna haar opwachting in vele huiskamers met de komst van DVD en Blu-ray. Kwaliteit van beeld kon met de komst van de eerste plasmaschermen in 1995 bovendien die van het geluid bijbenen. Weer tien jaar later werd HDTV geïntroduceerd. En het geluid? Met de ontdekking van mp3 begin negentiger jaren kwam wat mij betreft juist de klad in de kwaliteitsbeleving van muziek. Een song, concert of compositie werd gedegradeerd tot een bestand dat ongestraft – in financieel opzicht – in de prullenbak van de computer kon belanden, net als dat het geval was/is met een Word-document of een Excel-bestand. De waardering van het geestelijk product van de artiest belandde qua genoegdoening middels een financiële vergoeding op een dieptepunt. De stelling dat er door mp3 nu zoveel méér mensen konden genieten van muziek is op zijn minst twijfelachtig gebleken. Een keerpunt ten goede is wat mij betreft de betaalbaarstelling van geestelijk eigendom middels de streamingdiensten die in Hi-Res te beluisteren zijn. Maar we zijn er nog niet. Tot zover…

Beursterrein

Voor hen die even bijgepraat moeten, de CES wordt gehouden in Las Vegas. Wellicht enerzijds vanwege de ‘fun’-factor die de stad biedt, maar anderzijds vanwege het grote areaal aan accommodaties op het gebied van hotelovernachtingen (zo’n kwart miljoen kamers!) én tentoonstellingsterrein. Het Las Vegas Convention Center omvat drie reusachtige hallen dat samen met locaties elders in de stad – de eerste twee dagen wordt voor de pers het Convention Center van Mandalay Bay benut – zo’n veertig voetbalvelden aan oppervlak beslaat. Diegenen die zoals ik alles wil en moet bezoeken legt ruim twee marathons af gedurende de zes dagen die de CES duurt.

En de audio dan? Waar vind je die? Een aantal jaren geleden vonden de fabrikanten en importeurs onderdak in het gezellige Alexis Park – een motelcomplex gelegen onder de aanvliegroute van het vliegveld (sic). Toen de nieuwe eigenaar het complex ingrijpend renoveerde en niet meer ter beschikking wilde stellen, werd de audio/high-end genoodzaakt een nieuw onderkomen te betrekken. Dat werden de bovenste vier à vijf etages van de Venetian Towers. Een hotelkamer-show pur sang. Het is dan ook grotendeels deze locatie waar dit verslag over gaat, maar niet zonder een kanttekening: het is nu nog maar tot één etage beperkt omdat in de VS kennelijk de belangstelling van de zijde van de exposanten tanende is, ook van de kant van de beursbezoeker. Een beetje kip-ei-verhaal. Als de CTA – de Consumer Technology Association – tech-bedrijven van allerlei pluimage tot haar gelederen toe laat treden, moet je niet verbaasd zijn dat de pure audio zich vervreemd ziet van deelname… Ik vraag me dan ook af hoe lang er op de CES nog te genieten valt van echte High-End. Misschien is de opzet om in een motel-complex te gaan volgend jaar, er zijn er genoeg in Las Vegas, een optie… Enfin, loop dan toch maar met me mee langs de kamers van de 29ste. 

KEF

De ‘warme’ luidsprekerbouwer uit de tuin van Engeland – KEF is het acroniem voor Kent Engineering & Foundry – weet altijd een goede ‘stage’ neer te zetten. Of dat nu met de LS50 is, al dan niet actief, of vloerstaanders zoals nu het geval met de Q950 en mét of zonder Johan Coorg, KEF-ambassadeur bij uitstek, het klinkt altijd prima verzorgd. Raymond Cooke’s erfenis is in goede handen bij de het team van huidige engineers.

Music Hall

‘Value for money’. In sommige gevallen is in het wereldje van High-End-audio de verhouding tussen prijs en het gebodene op zijn zachtst gezegd wel eens zoek. Zo niet bij het productengamma van Music Hall. Neem deze nieuwe draaitafel, de mmf-1.5. Met meegeleverd element (Musci Hall Melody), drie snelheden (33, 45 en 78 rpm), de S-arm die we ook soortgelijke wijze op de Technics SL1200 tegenkomen én ingebouwde phono-stage voor 400 piek. Dus een ‘koopje’.

KLH

Je ziet het niet, of in ieder geval niet al te vaak dat de stand- of kamerbemanning er zelf van staat te genieten, maar bij KLH was dat zeker het geval. Ik verbaas me al zolang ik hotel-shows bezoek over de ‘houding’. In geen enkel ander domein van de luxegoederen wordt zo somber, indifferent tot verveeld gekeken als in de audio, soms zelfs met de handen verpakt in de broekzak. Althans in mijn waarneming.

Audio is lol, plezier, fun en feest. Ja, tenzij je de ‘Kindertoten-lieder’ op repeat zet natuurlijk. Dit was niet het geval bij KLH. Ze vonden het zelf mooi, zo tekende ik op in mijn aantekeningenboekje, hoewel het geluid op de ‘Model Nine’ erg in speakers bleef hangen. En voor een elektrostaat hoeft dat toch niet en al helemaal niet voor de prijs die eraan hangt. Was het de opname, de plaatsing of de speaker? Bij de ‘Kendall, $1,298 per pair, was dat niet het geval: punchy, strak en super geluid. Over ‘value for money’ gesproken.

Morel

Nog een fabrikaat dat bij ons niet (meer) verkrijgbaar is: Morel. Met een inbouwdiepte van slechts 40mm een fantastisch klinkende unit. Hoe krijgen ze het voor elkaar vraag je je af. Niet minder opzienbarend was de reiskoffer op wieltjes met ingebouwde muziekweergever. In de voor-intekenfase voor vierhonderd en daarna voor zeshonderd dollar te koop. De koffer gaat onder de subnaam van Morel door het leven: Nomadic Audio Speakcase. HiFi-voor-op-reis. En als je ‘m aan laat tijdens de transportafhandeling op de luchthaven hebben de mensen er daar ook nog iets aan. Moet je wel eerst even vragen wat hun favoriete muziek is; dat wil nog wel eens verschillen, want ook ín de koffer gemonteerd klinkt de Nomadic prima door de openingen aan de zijkant. Met twee 6x4� woofers en 2x 22mm soft-dome tweeters, 25 watt klasse-D versterking en Bluetooth. De accu is vliegtuigveilig en over de koffer vind je alle informatie op de website.

ELAC

Met twee grote suites was luidsprekerbouwer ELAC uit het Noord-Duitse Kiel prominent aanwezig op de CES. Hoewel, alleen luidsprekers bouwen doen ze al lang niet meer. Een mooi portfolio aan elektronica siert inmiddels de catalogus. Andrew Jones (voorheen rechterhand van KEF’s Laurie Fincham en later engineer bij TAD, vandaar die coïncidentie luidsprekertechniek…) kon wederom op een compliment van me rekenen voor de ‘performance’. Wat die kleine monitor Argo B51 in de kamer neer wist te zetten aan stage was ronduit indrukwekkend.

Deze B51 is actief: 150 watt analoge versterking voor de woofer, 70 voor de mid-range en 30 voor de tweeter. Aansluitingen zijn voorzien voor XLR, RCA en Wireless in combinatie met ELAC’s ‘Discovery Connect’ om Spotify Connect, Discovery, Bluetooth, AirPlay en Roon te kunnen gebruiken. Wow!

Totem

Van een gelijkwaardig kaliber als ELAC’s Andrew Jones is klanktovenaar Vince Bruzzese van het Canadese Totem. In mijn meer dan twintig jaar van show-bezoek is hij nog steeds een constante in zowel goede muziekkeuze en smaak als het neerzetten van wat HiFi eigenlijk is: natuurgetrouwe weergave. Ik complimenteerde hem met de titel ‘l’Apprentie sorcier’ naar het gelijknamige werk van de Franse componist Paul Dukas. Een big smile werd mijn deel. De set in kwestie kostte net iets meer dan $7,000 en bestond uit de VPI Cliffwood draaitafel met Grado Green element, de Moon 240i geïntegreerde versterker met phono-stage op de Totem Signature One en alles aangesloten en verbonden met Transparent bekabeling.

Lanchiya

Wat oogde dat niet-hedendaag, maar retro en ‘eco’! Leuk, fris en fruitig design: de MK150 geïntegreerde (buizen)versterker heeft Bluetooth en accepteert tot 24-bit/196kHz audio terwijl de MK200-series alles-in-één biedt. Leuk gamma, maar ik laat het overgrote gedeelte dat voldoet aan ‘toys-for-boys-and-girls’ voor wat het is.

AudioTechnica

Kroonjuweel in het gamma van elementen is de AT-ART1000, een model dat op de vorige CES al tentoon werd gesteld. Logisch dat men het nu weer voor het voetlicht bracht, want zo’n juweel maak je maar eens in de zoveel jaren. Gemonteerd op een top-draaitafel is het een non-plus-ultra combinatie. De bewegende spoeltjes zijn direct boven de naaldtip op de cantilever gemonteerd; AT noemt het Direct Power System. De output is 0,2mV (1kHz, 5cm/sec.), met een kanaalscheiding van 30dB. De prijs is rond de $5,000. Het portfolio van AudioTechnica – sedert 1962! – is omvangrijk, dus voor ieder budget is er een te koop.

FiiO

Nieuw in het leveringsprogramma van FiiO is de Q5, die rond de $350 gaat kosten:

SAE

Vijftig jaar geleden kwam de SAE MKII op de markt – een doorbraak. Loftuitingen destijds te over. Nu herhaalt de geschiedenis zich volgens SAE met de 2HP-D: 600 watt in 8 ohm, 1200 watt in 2 ohm. Dat is 1 tot 1,75 pk! Weegt dan ook bijna 45 kilo. De ‘8300’ is bescheidener, maar toch nog een ‘beest’ om in specificatietermen te blijven.

AudioEngine

Klein maar fijn. Klonk heel behoorlijk gezien het formaat en niet op de laatste plaats gezien de prijs. Zie ook www.audioengineusa.com of deze recente review van de HD3.

Kanto

Klein maar fijn geldt voor het merk kanto. Uit Canada. Alles actief en geschikt voor bij de laptop of gewoon op een schapje of statief. Zie ook www.kantoaudio.com.

Wolf/Dynaudio

In de kamer van projectorfabrikant Wolf werd de ge-remasterde film The Fifth Element getoond – ik moet eerlijk bekennen deze nooit gezien te hebben, maar ook niet de behoefte te hebben tot… ik heb er niks mee – maar oh, oh, wat een plaatje in 4K! Schitterend! En de muziek greep me door de weergave via de Dynaudio luidsprekers werkelijk naar de keel. Moet maar eens gaan heroverwegen die film toch eens tot me te nemen. Het is nooit te laat, toch?

Klipsch

“Listeners appreciate a lack of distortion�, aldus Paul W. Klipsch (1904-2002), founder van deze legendarische luidspreker. Ik heb hem drie keer ontmoet. Grote Texaanse hoed en zo’n grappige bolo-tie (touwtjesdas). Een kleurrijke man, een tikkeltje eigenwijs misschien (ja, wie niet?). Later als bezoeker op de CES kwam ik hem nog twee keer tegen.

De eerste in 2000 tijdens een signeersessie van een mooie portretfoto, de tweede keer als een soort levende icoon, maar wat wil je als je bijna honderd bent? Geïnspireerd op de ‘Heritage’-serie, met de modellen Klipschorn, La Scala, Cornwall, Forte en Heresy is de HP-3 premium hoofdtelefoon aan het assortiment toegevoegd. Prachtig gemaakt – in de beste traditie – met houten oorschelpen en een eveneens in hout uitgevoerde hoofdtelefoonversterker. Tsja, maar eens op zoek gaan naar een dealer!

Technics

Op de grote stand van Panasonic in de Central Hall, de grote ‘broer’, geen spoor van Technics te vinden. Des te meer in de Venetian floor 29. Nieuw is de ‘Ottava f’, met codenaam SC-C70. Een wel zeer sterk op de NAIM Muso geïnspireerde all-in-one muzieksysteem. Heeft alles, kan alles en klinkt zeer overtuigend gezien het formaat. Een CD-speler, versterker met luidsprekers. Tuner met FM/AM – moest toch ook DAB+ in zitten! – met aansluiting voor LAN, Wi-Fi, weergave via AirPlay, Bluetooth, één analoge ingang, één optische en één USB-A. Gaat $999 kosten in de States.

Ruark Audio

Eveneens voor kleinbehuisden, of gewoon omdat je het mooi vindt: de R7. Ruark noemt het een ‘Radiogram’. Het doet me denken aan het radiomeubel van ons thuis, begin zestiger jaren. Mooi gepolitoerde gedeelde bovenklep met daaronder links de pick-up en achter het notenhouten schuifdeurtje rechts de ‘bi-ampli’ radio van Philips, het geheel op kersenhouten ranke voetjes. De pick-up van weleer is bij de R7 vervangen door een CD-speler maar de rest is ogenschijnlijk hetzelfde. Oeps, vergeet ik nog dat er een DAB+ tuner, internet-radio, Bluetooth en Spotify Connect in zit. Uiterlijk retro dus, intern heden ten dage.

Como Audio

De modellen van Como Audio hebben een grote aaibaarheids-factor… Binnenkort meer!

Pro-Ject

Aan het inmiddels uitgebreide gamma draaitafels van Pro-Ject is de ‘Classic-SB’ toegevoegd. Een naam die aan het uiterlijk alle denkbare recht doet. Gaat in de V.S. $1,499 kosten. Een fractie van wat de draaitafel gaat kosten die Pro-Ject heeft gemaakt ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan van de Wiener Philharmoniker, namelijk $10,000. Er worden ook 175 van gemaakt, dus wees er snel bij.

De houten plint en de lak is geïnspireerd op de bouw van de viool, het chassis op de koperblazer en de lift voor de arm op de klep van een klarinet. Het element is afgeleid van Ortofon’s top-of-the-line Cadenza. Er zijn twee varianten voor de kleur van de plint: Dark Cello of Bright Violin. ‘t Maakte me vreselijk hebberig…

Raidho/Chord

Last but not least: Raidho luidsprekers op de elektronica van Chord. Wat een pláátje stond hier te spelen. Naar verluidt was ik niet de enige die het als ‘best sound’ waardeerde.

Epiloog

Aangezien de CES 2018 ten einde liep, diverse exposanten waren al om een uur of één aan het inpakken – GoldenEar bijvoorbeeld – anderen begonnen zo rond een uur of half drie, terwijl de show officieel pas om 16:00 zou sluiten, is bovenstaande het resultaat van een bezoek aan de 29ste etage van het Venetian. Ik ben reuze benieuwd wat er volgend jaar (nog) te beleven valt aan High End op de CES.