Als groot liefhebber van audio, muziek en het Schotse levenswater is het eigenlijk van de zotte dat ik zo weinig Linn apparatuur voor reviews in huis heb gekregen over de afgelopen 20 jaar. Concerto Audio uit Amsterdam heeft dat vanaf hun Lightship-Amsterdam in één keer goed weten te maken, door het huidige vlaggenschip ter beschikking te stellen: de Linn Klimax DSM 2021 netwerkspeler en voorversterker.
De Linn Klimas DSM 2021 is een schitterend vormgegeven black or silver box gevuld met hoogwaardige technologie, zoals de Organik digitaal naar analoog converter. Een netwerkspeler met veel ingangen, een keuze aan muziekdiensten, toegespitst op het gebruik van een actieve luidspreker of een eindversterker met daaraan luidsprekers. Zelfs een vorm van DSP is aanwezig in de software om de luidspreker te laten matchen met de akoestiek van de ruimte. Met de nodige trots om uitverkoren te zijn om deze machtige speler aan de tand te voelen, mocht ik een paar weken proeven van het muzikale menu dat Linn wist voor te schotelen. Daarbij af en toe een glas “uisge beatha” ingeschonken om het geluk te vervolmaken.
Next generation Klimax DSM
Investeren in Linn is niet alleen een kwestie van smaak, levensduur of betrouwbaarheid. Linn is duurzaam en werkt duurzaam. In de fabriek in Schotland wordt alles door Linn zelf gemaakt. Vanaf de behuizingen, veelal gefreesd uit een enkel blok aluminium, tot aan de 8-laags SMT printplaten en het volledige ontwerp daarvan. Een upgrade van een speler is vaak niet meer dan het wisselen van een printplaat. Als voorbeeld geldt de Klimax DSM, sinds 2007 op de markt in zijn platte behuizing en inmiddels aangekomen in de vierde generatie.
Pas met de Klimax DSM 2021 is de behuizing ook veranderd. Linn hangt daarbij de filosofie aan functionaliteit daar te plaatsen waar het nodig is. Met een minimum aan kabels. Nog steeds wordt elke Linn samengesteld door één persoon, die nadat alle testen zijn uitgevoerd, voordat het apparaat wordt ingepakt, zijn handtekening zet.
Net als elke netwerk muziekspeler van Linn is de Klimax DSM 2021 tegelijk de voorversterker. De Klimax DSM is verkrijgbaar in de Audio-versie, zonder HDMI in- en uitgangen, of als AV waarbij HDMI wel is geïmplementeerd. Beide versies hebben een gelijke prijs, HDMI zit niet in de weg, dus wat let u om de AV uitvoering te kiezen.
De derde uitvoering draagt de Linn naam HUB, een streamer zonder eigen D/A conversie, met een Exaktlink naar Linn actieve luidsprekers, luidsprekers waarin zowel D/A conversie als elektronische filtering en versterking een plek vinden. Waar wij het over gaan hebben is de Klimax DSM AV met alle in- en uitgangen en specifiek de Organik DAC.
Over de D/A conversie is het nodige te melden. Kocht Linn tot voor kort converter chips in bij derden (AKM) om die te gebruiken in de converterschakelingen, keer op keer nauwkeuriger ingezet, met de komst van de Organik converter is alles in eigen huis ontwikkeld. Het Organik principe is gebaseerd op een FPGA, geprogrammeerd met de algoritmen van Linn, die alle functies op zich neemt als upsampling, stream conversie, volume regeling en meer. Vanuit de FPGA worden 32 solid state flip/flop schakelaars aangestuurd, elk één bit representerend, die bij het openen een weerstand aanspreken. De FPGA levert te weinig energie om de weerstand zelf van spanning te voorzien, vandaar de flip/flop elektronische schakelaar die een separate voeding koppelt, met als extra vanwege de ultra hoge verwerkingssnelheid een eigen buffer voor elke weerstand. Complexer dan een R2R ladder DAC, maar wel eenzelfde uitgangspunt.
Nu is op dit niveau de timing ongelofelijk belangrijk, de reden dat Linn een zeer nauwkeurige Femto systeemklok inzet om centraal alle digitale delen van kloksignaal te voorzien. Femto is een biljardste van een seconde. Dat niet alleen, wie de printplaat bestudeert zal zien dat de weg naar de flip/flop’s voor elke flip/flop precies even lang is. De buitenste gaan met een rechte baan naar de FPGA, voor de binnenste worden printbanen in bochten gelegd. Het resultaat is een conversie op 384kHz over 32-bit. Linn accepteert daarvoor aan de ingang alles tussen PCM 44.1/16 en 384/24 en tot aan DSD256.
Het oog wil ook wat
Nog niet gesproken is over het uiterlijk van de Klimax DSM, die staat op drie zware voeten. Met zijn breedte en diepte van 35cm en een hoogte van nog geen 13cm neemt hij weinig plaats in. Het gewicht van ruim 16kg verraadt hoe degelijk de Klimax DSM is samengesteld. Het is een in zilver of zwart uitgevoerde doos, zonder zichtbare schroeven, waarbij het display over de gehele breedte de voorzijde vormt. Het display toont alleen tekst en symbolen, geeft geen artwork weer. Prettig of niet, de display zal altijd dimmen. Als hij tekst laat zien is dat op grotere afstand leesbaar en helder. Een “dial” op de bovenzijde werkt als volumeregelaar, als bronkeuze schakelaar en je kunt er wat dingen via een menu mee instellen.
De dial is van glas, bevat LED’s voor aanduiding van volume, blinkt als de Klimax DSM opstart en bevat het Linn logo. Een fraai stuk industriële vormgeving. Net als de voor de dial geplaatste zes druktoetsen welke naadloos zijn weggewerkt. Instelbaar voor functies naar keuze, zoals snelle bronkeuze of het vastleggen van radiostations. Noodzakelijk voor de echte instellingen is het Konfig programma dat ik draaide onder Windows 10. Daarnaast twee verschillende Apps voor Linn, dat maakt het leven van een beginner met Linn niet altijd even gemakkelijk. Gelukkig zijn Linn dealers toegewijd en bereid te helpen met installatie. Een klein minpunt vind ik de afstandsbediening, voor een apparaat in deze klasse mag je meer verwachten dan een plastic doosje. Hij werkt naar behoren, ziet er netjes uit, maar toch.
De komst van streaming audio in 2007 verlegde de focus bij Linn. Immers Linn stopte radicaal (in Linn-termen Radikal) met het vervaardigen van cd-spelers en zag de toekomst zonniger in met streaming oplossingen. De omslag kwam wel erg vroeg bij Linn en klanten voelden zich wellicht in de steek gelaten. Linn had echter een duidelijke visie met streamen, en een zo duidelijke weg voor ogen dat een Linn Majik DS uit de beginperiode nog steeds te upgraden is naar de laatste stand van zaken. Zodat de Klimax DSM 2021 nog steeds werkt met dezelfde software als de eerste Klimax (uiteraard steeds geüpdatet voor meer functies).
Met de Linn Apps, of de multifunctionele regelaar op de bovenzijde, of de meegeleverde afstandsbediening zijn de muziekstreams te kiezen, en de diverse ingangen. Muziekdiensten als Tidal, Qobuz en Spotify, internet radio via TuneIn en Calm Radio worden ondersteund. Tidal zonder MQA. Linn gelooft gewoon niet in het MQA formaat. Er zijn coax digitale ingangen, een Toslink poortje, USB en twee Exakt Link poorten voor bijvoorbeeld een Klimax LP12, Exakt speakers of een Exaktbox in multichannel audio toepassing. Tweemaal RCA lijn in en eenmaal XLR in, RCA en XLR uit, uitgangen tegelijk of apart ingeschakeld. Ethernet mag met CAT en RJ45, of na het plaatsen van een SFP via glasvezel. Vier maal HDMI in, één maal HDMI ARC/eARC uit. Linn is Roon tested, trekt anders uw eigen muziek via UPnP vanaf een NAS of soortgelijke opslag. Zaken die zonder enige hik blijken te werken.
Linn wordt vaak als eigenwijs en als duur gezien, een onterechte aantijging gezien de grote hoeveelheid klanten en de lange levensduur van een apparaat. Linn denkt nog altijd vanuit de bron. Dat deden ze bij de oprichting in de zeventiger jaren met de komst van de LP12 platenspeler en vandaag de dag nog steeds met de nieuwste Linn Klimax DSM 2021. Als de bron niet klopt, dan zal een systeem nooit optimaal presteren is de gedachte. En als de bron verbeterd kan worden, denk aan de vele LP12 upgrades welke in de loop der jaren zijn verschenen, dan zal Linn de eerste zijn die zaken aanpakt. Dat maakt een investering in Linn de moeite waard en uitgesmeerd over de jaren waarin de set plezier zal bieden, is de investering relatief laag.
Systeembouw
Een audiosysteem opbouwen rond een Linn Klimax DSM is een eenvoudige zaak. Wie net als ik niet met andere Linn componenten werkt heeft slechts ethernet/internet, een eindversterker en luidsprekers nodig, of uiteraard een set actieve luidsprekers van een willekeurig merk. Volgens de Linn filosofie is de bron het meest belangrijk. Echter geen Linn actieve luidsprekers, want Linn heeft louter actieve speakers met digitaal filter en D/A conversie in de luidspreker zelf ter beschikking, werkend vanuit de Linn Klimax DSM HUB versie met Exaktlink.
De Klimax DSM is hier aangesloten op een AudioQuest Niagara 5000 netfilter, waar ook een Audia Flight FLS4 eindversterker mee van energie wordt voorzien. Twee Spendor Classic 2/3 monitoren staan als weegevers ter beschikking, gezet op Custom Design stands, op hun beurt ontkoppeld van de vloer met Townshend Podiums. Een setje Townshend supertweeters staat op de monitoren. Als XLR interlink gebruik ik een door Concerto Audio meegeleverde Atlas Cables Asimi Luxe OCC zilver kabel, die likkebaardend presteert en ik daarom met de grootste afgunst weer zal moeten inleveren.
De luidsprekers zijn aangesloten met CrystalConnect Speak Reference. Eigen muziek staat opgeslagen op een Melco N10, samen met de Linn via ethernet gekoppeld door een Melco S10 switch. Voor muziek niet afkomstig uit de eigen collectie werkte muziekdienst Tidal, radio ging via TuneIn. Zelf speel ik meestal met Roon als besturing, het alternatief was de app van Linn gebruiken en op mijn Melco MinimServer draaien. Het is dus mogelijk met streamingdiensten de configuratie uitermate eenvoudig te houden, net zo gemakkelijk bouw je om de Klimax DSM een complete eigen muziekbibliotheek of worden externe bronnen ingezet, een cd loopwerk/speler, analoge tuner, tv of natuurlijk een (Linn LP12) platenspeler.
Stemmig begin
Het is een stemmig begin van de laatste luistersessie, het Scottish Chamber Orchestra met het “Divertimento No.17 for 2 horns & strings in D major, K.334”, muzikale thema’s met hoorns of hobo. In een indrukwekkende presentatie vanuit de Linn. Doorzichtig als glas, schitterend als een diamant, puur en zuiver van klank. De rust en de stilte in de Klimax DSM laten de muziek volkomen vrij en brengen detail na detail naar voren, zonder te vervallen in een te klinische ontleding van de muziek. Het is pure spelvreugde dat door de aderen van de Organik DAC lijkt te stromen. Juist de zuiverheid en de perfecte timing zorgen dat niet langer het systeem de accenten legt, maar het spelende orkest met zijn solisten. Het maakt het luisteren gemakkelijk, ontspannend en plezierig, met een juiste dosis spanning die de luisteraar doet verlangen naar de volgende gespeelde noot.
Het is een ervaring die doet inzien dat heel veel systemen, DAC’s of versterkers, graag de nadruk op hun eigen kunnen leggen in plaats van op de muziek. Of niet in staat zijn zo stil te zijn op de achtergrond, of lijden aan digitale ruis en jitter problematiek. In de weken dat de Linn Klimax DSM hier heeft staan te spelen, heeft hij keer op keer bewezen zichzelf weg te kunnen cijferen ten gunste van de muziek.
Janine Jansen laat ik van Arnold Schönberg “Verklárte Nacht Opus 4” spelen, waarin haar spel langzaam uit de achtergrond opdoemt. Haar meeslepende viool heeft net als eerder de volledige vrijheid en het proberen te luisteren naar het systeem, in plaats van naar de muziek, is een onmogelijke opgave. Muziek neemt je direct mee, voert je weg uit dagelijkse beslommeringen, toont zijn ware schoonheid en komt volledig tot bloei. Het is dat ik weet dat ook andere soorten muziek kunnen boeien met de Linn Klimax DSM, anders zou ik zweren dat hij is ontworpen voor de weergave van klassieke muziek. Van een eenvoudige viool tot aan complexe werken, voor samenwerking tussen solist en orkest. De wijze van presenteren van de muziek is een groot compliment waard, oneerbiedig gezegd het fileren van de muziek tot in de details, om het vervolgens als geheel te presenteren. Ik kan werkelijk geen onvolmaaktheid ontdekken in de weergave, geen rafeltje, geen ruisje, piepje of kraakje. Niet in highres van 192/24, evenmin in geripte cd kwaliteit van 44.1/16.
De fijnheid zit al besloten in de eerste tonen van de cd “Credo” van pianiste Hélène Grimaud, waarop zij speelt met het Swedish Radio Symphony Orchestra & Choir. Met een enorm dynamisch bereik heeft de Linn geen enkel probleem. Hoe zacht Grimaud ook speelt, elke noot blijft overeind, haalt ze uit op het klavier dan zit je gelijk rechtovereind. De subtiliteit van het instrument, in combinatie met de kracht die een vleugel naar voren kan brengen, maakt dat de weergave track na track spannend blijft en boeit.
Een stuk van Beethoven bewijst eens te meer hoe ogenschijnlijk gemakkelijk de Linn staat te spelen. Terwijl de muziek complex genoeg is om menig audiosysteem met schaamte op de kaken liever af te sluiten. Geeft mijn streamer, DAC en voorversterker een sausje over de muziek, hoe licht ook, het blijft een vorm van kleuring, maar de Klimax DSM is wellicht de meest eerlijke en ongekleurde bron ooit in dit huis. Met onverholen vreugde constateer ik de kwaliteit van zowel mijn eindversterker als mijn luidsprekers. Het credo van Linn waardig, leg de focus op de bron, geniet ik van de prestatie van Grimaud op de Klimax DSM, in combinatie met mijn eigen spullenboel die als doorgeefluik fungeert.
Summertime
Terwijl de zon buiten verwoede pogingen doet om door te komen, is er met de Linn geen wolkje te bespeuren tussen Jacintha's “Lush life” en mijn oren. Haar gelijknamige cd is al jaren een referentie, al heeft ze zelden zo sexy en zwoel geklonken als op de Klimax DSM. Ook zonder de dynamiek van Grimaud, met een vleugel die lang niet zo zuiver is opgenomen en een handvol romantische strijkers die weg hadden mogen blijven, is het leven nog steeds een feestje. De laagste noten afkomstig uit een getokkelde bas zijn volkomen beheerst aanwezig, nooit overdreven, ze dragen de muziek, steunen de stem van Jacintha, vormen het fundament waarop de noten als stenen gemetseld worden.
“Summertime” is ook een prachtig voorbeeld voor de weergave kwaliteiten. Het intro met vleugel, trompet en bas is (h)eerlijk, als Jacintha invalt heeft haar stem elk element in zich dat de luisteraar kan opwinden. Licht hees, loepzuiver, vrij van de band, opwindend als de zomer kan zijn. Het eerste en tot nu toe enige punt van kritiek is de hoogte afbeelding van de Linn Klimax DSM. Ik weet dat mijn eigen combinatie muziek en zeker stemmen op menselijke hoogte kan zetten, de Linn laat de muziek niet hoger komen dan de luidsprekers zijn, rond 1 meter. Je kijkt nog net niet vanaf het balkon de orkestbak in, ik zou graag de geschapen ruimte en de vrijheid van weergeven uitgebreid zien met wat extra hoogte. Dat zou zomaar anders kunnen zijn met andere componenten, hier wordt geroeid met de riemen die klaar staan.
Weet u wat ook zo mooi speelt, “Prayer dance” van zangeres Rachelle Ferrell, getrokken van haar cd “First instrument”. Zowel de band als de dame zetten een transparante prestatie neer, vrij in de ruimte, heel gemakkelijk spelend, met veel details in stem, slagwerk en piano, met een duidelijk volgbare contrabas. Het enorme bereik in octaven van Rachelle is gevangen op de cd. Een prestatie die zij live weer waar te maken of zelfs te overtreffen. Op de studio opname zingt zij zowel de eerste als de tweede stem, met elkaar verweven, wat live uiteraard onmogelijk is. Een mens mag genieten nietwaar, laat Linn daar dan gerust bij helpen.
Ferrell gaat erin als Schotse whisky. Spreekwoordelijk “Als God’s woord in een ouderling”, zonder dat in enige mate oneerbiedig te bedoelen. Het is zo eenvoudig op dit systeem om je mee te laten voeren in de muziek en de wereld om ons heen even te vergeten. Daarvoor hoeft de muziek helemaal niet op hoog volume te spelen, vanaf bijna fluisteren staat de muziek in de ruimte. Zijn details hoorbaar, is er beleving. Wilt u het hard? Geen punt, de weergave is zo ruimhartig en vrij van digitale onzuiverheden dat het eigenlijk nooit te hard staat. Volume regelen zonder op te staan? Vanuit de Linn App, vanuit Roon of met de afstandsbediening.
Misschien een mooi moment om de Space Optimisation in te schakelen die Linn als optie in de DSM heeft zitten. Het heeft een paar duidelijke effecten: zoals de bas die wint in definitie, het slagwerk dat zich duidelijker manifesteert. De keerzijde is de stem van Ferrell die voor mij body verliest door het op sommige frequenties strak geknepen laag, niet heel aangenaam in de oren. Net als elke DSP is ook de Space Optimisation er om problemen op te lossen. Wie zoals ondergetekende weinig akoestische problemen kent en zijn luidsprekers heeft gekozen op integratie met de leefruimte, in plaats van “te groot, te aanwezig, te veel van het goede”, heeft het eigenlijk niet nodig. Het gaat er weer uit voor ik verder luister. Even de Konfig starten en net zo eenvoudig staat het weer normaal.
Vogelvrij
“Songs from the road” van Leonard Cohen brengt zijn schorre stem met “Birds on a wire”. Ouderwetse Hammond als onderdeel van de band. Muziek druipt de ruimte in, vult een groot deel van de kamer, staat als een blok voor mij, los en vrij van de weergevers die niet langer aan te wijzen zijn als de ogen worden gesloten. Aanwezig publiek zorgt met haar applaus dat ik de afmeting van de zaal kan inschatten, de vele los van elkaar hoorbare handen maken geen ruis, maar een klaterend geheel. Waren stemmen van dames uitstekend, Cohen maakt duidelijk dat ook de mannen door Linn niet gekneveld worden. Wie zijn (vrouwelijke) partner wil overtuigen van het nut van de kostbare aankoop van een Linn Klimax DSM, heeft voldoende aan deze cd om hem of haar te overtuigen dat een leven zonder Linn vrij zinloos is geworden. Vertelt u er gewoon later pas bij dat een eindtrap en weergevers ook onmisbaar zijn.
Beetje van de hak op de tak, door met Pat Metheny op een cd gevuld met evergreens. “What’s it all about”, nou luister maar eens naar de openingstrack “The sound of silence” en iedereen weet dan wat de Linn is all about. Wat een onverwacht mooie opname en weergave. Een opname waar weinig aan is geknoeid volgens de begeleidende tekst van Roon. In één dag opgenomen met wat geringe editing achteraf. Waar de Linn van geniet, hoe zuiverder hoe beter, om te laten horen waartoe de nieuwste DAC architectuur in staat is. Wie dacht met diverse converters wel aan het eind van de rit te zijn gekomen, kan met deze Linn een hernieuwde start maken. Of deze manier van conversie ooit terecht zal komen in een voor meer mensen betaalbare oplossing is maar de vraag. Ik prijs mij gelukkig er in ieder geval kennis mee te mogen maken op deze manier.
Een wellicht onverwachte afsluiter komt van Rob de Nijs, zijn cd “’T is mooi geweest” voelt een beetje als het afscheid nemen van de Linn Klimax DSM en de Atlas Cables Asimi Luxe. De herinneringen blijven, het verlangen nog niet te hoeven stoppen, maar weten dat Concerto Audio het apparaat een keer terug wil zien op het Lightship. Het speelt zoals het de gehele luisterperiode is gegaan: zuiver, open, indringend, misschien niet zo emotioneel als sommige systemen kunnen zijn. Echte tranen zal Rob niet trekken, net zo min als alle andere artiesten die de revue passeerden, daar is deze Linn geen meester in. Wel in het zuiver en plezierig brengen van muziek. Is dat een onvolkomenheid? Misschien, maar misschien ook wel een teken van nuchterheid, van het nooit willen veranderen van hetgeen aan de ingang wordt aangeboden. Geen sausje, geen valse romantiek, geen kleuring. Is dat wat u zoekt, dan is de Linn Klimax DSM een regelrechte kandidaat. Veel zuiverder conversie dan met een Organik DAC mogelijk blijkt gaat het in de nabije toekomst niet worden durf ik wel te voorspellen.
Einde verhaal
Er komt een moment, dan schakel je terug van de geleende Linn Klimax DSM naar het eigen systeem. Het moment waarop je met een zucht constateert dat het eigen systeem zo slecht niet is, tevens het moment waarop je je realiseert wat een geweldige elektronica de Klimax DSM aan boord heeft. De ultieme scheiding tussen stem en instrument, of tussen instrumenten onderling is weg. De absolute rust en stilte die zo oneindig heerlijk bleek is een beetje verdwenen. Hoe ver het streven ook is gegaan om het eigen systeem zo dicht mogelijk bij het origineel te brengen, de Linn doet het nog ietsje beter.
Het vermoeden rijst, het bewijs daarvoor is eigenlijk geleverd, dat integratie van streamer, DAC en voorversterker voordelen oplevert qua timing, rust, afwezigheid van digitale ruis of andere vervuiling. Niet hemelbestormend of totaal wegspelend zoals het in fora wordt aangeduid, maar wel duidelijk hoorbaar. De schone weergave van de Linn Klimax DSM laat zich niet eenvoudig uit de oren wassen. Zulke zaken zijn eigenlijk niet te herleiden tot micro details, tot hoorbare ruis, tot vervorming in het duizendste van een procent, het is een geheel dat waarneembaar en reproduceerbaar is. Zich nauwelijks laat benoemen, in woorden niet te vatten is. Het kruipt in je geest, nestelt zich in het geheugen en maakt lange tijd onrustig. Tot gewenning aan andere spullen weer intreedt en de Linn niet vergeten wordt, maar de acceptatie van het eigen systeem langzaam de overhand krijgt.
Ik zal de laatste zijn die een Linn Klimax DSM 2021 schaart onder de categorie “betaalbaar”. Het is een luxe high end product met zijn prijs van 36.300 euro. Neemt u de uitdaging aan om eens op te tellen wat u heeft uitgegeven aan streamer, DAC, voorversterker, twee extra netsnoeren, digitale interlink en extra analoge interlink. Plus misschien nog voetjes, anti-jitter-middelen en nog wat speeltjes. Hoe ver komt u dan in de buurt van de totale uitgave te opzichte van de Linn? Ik een heel eind zal ik u bekennen.
Meestal ben ik sceptisch; is een enkel apparaat zijn prijs waard in deze regionen? Ga ik dat wel terug horen, ervaren, kunnen beschrijven? Laat er geen twijfel over bestaan, deze Linn oplossing schaart zich onder de topklasse en sceptisch ben ik allang niet meer. Over smaak valt nog te twisten, en over de randapparatuur, maar niet over de elektronica waar Linn mij mee heeft weten te verrassen. Een statement uit Schotland, en tevens de beste netwerkspeler die ik ooit in huis mocht ontvangen.
Linn Klimax DSM 2021
36.300 euro | www.linn.co.uk
N.B. Vanuit Linn is er een ‘inruilpremie’ voor bezitters van eerdere generaties Klimax.
Bel daartoe met Concerto Audio of uw eigen dealer.
