Het is vrij ongebruikelijk dat twee auteurs onafhankelijk van elkaar, zonder voorkennis van elkaars epistels, voor dezelfde uitgever recensies schrijven over hetzelfde product. Toch is dat (wellicht éénmalig) het geval omdat de onderhavige versterker binnen het merk afwijkt van de bestaande lijnen. PrimaLuna staat immers bekend als fabrikant van buizenversterkers, voor-, eind- en geïntegreerd. Met de komst van de EVO 300 Hybrid maken wij kennis met een geïntegreerde versterker, waarbij het voorversterkerdeel zomaar uit de EVO 300i lijkt te komen, en voor de eindversterker is gekozen voor een MOSFET transistorschakeling. PrimaLuna heeft daarmee niet als zovelen simpelweg een buisje in de signaalweg gezet, maar een dedicated ontwerp gemaakt getrouw aan de eigen filosofie, alleen met een transistor power versterker. | This review in English, click here
Dat laatste is niet de enige reden voor een dubbele review, naar onze mening mag een merk met roots volledig in Nederland, met Nederlandse ontwerpers, dat inmiddels is uitgegroeid tot een wereldmerk in high-end versterking, best wel eens extra in het zonnetje worden gezet. Waar collega Max Delissen in zijn verhaal diep ingaat op muziek en muziekbeleving, legt deze review de nadruk wat meer op de techniek in de EVO 300 Hybrid.
PrimaLuna: trots op Nederlands ontwerp
PrimaLuna is ontsproten aan het brein van Herman van de Dungen van Durob Audio en heeft voor het merk een samenwerking gezocht met Kevin Deal van Upscale Audio in de USA. PrimaLuna wordt geassembleerd in China. Neen, haak nu niet gelijk af, onder Nederlands toezicht volgens in Nederland en in de USA geldende normen.
PrimaLuna is meer Nederlands dan Chinees of Amerikaans. Dat is vanaf het begin af aan zo geweest, want het ontwerp van de buizenschakelingen komt oorspronkelijk uit de koker van Marcel Croese (o.a. ex-Goldmund). Voor het transistorgedeelte tekende Jan de Groot, verantwoordelijk voor alle Sphinx ontwerpen in de periode tussen 1995 en 2000. Op dit moment bezig met ontwerpen van Floyd Design high-end versterkers voor Durob. Denk voor Floyd Design kwaliteit aan Pass Labs, D’Agostino en andere grootheden. Beide heren van Nederlandse nationaliteit en woonachtig in Nederland.
In de loop der jaren is het buizengedeelte wat aangepast. Zo is de ECC83 (12AX7) voorversterkerbuis vervangen door een ECC82 (12AU7) en is het aantal ECC82 stuurbuizen verdubbeld. Betere kwaliteit onderdelen, op maat gemaakte condensatoren in de signaalweg en zwaardere transformatoren kregen een plekje, net als een steeds verder geoptimaliseerde adaptieve biasregeling en beveiliging van buizen. Steeds zijn de PrimaLuna versterkers in klank en technische eigenschappen opgewaardeerd.
Dat het merk vanaf het prille begin uitermate betrouwbaar is en gehoormatig uitstekend, blijkt uit het feit dat ik nog steeds met veel genoegen een PrimaLuna ProLogue Four uit de eerste generatie gebruik. Dat is nooit anders geweest van ProLogue, DiaLogue, Classic, Premium tot aan EVO.
Eén brok techniek
Zoals beloofd gaan we dieper in op de techniek en is Jan de Groot bevraagd over zijn ontwerp. De passie van Jan is niet de elektronenbuis, maar het bouwen van schakelingen met de discrete equivalent: de Field Effect Transistor. Er zijn diverse soorten FET transistoren, soms met unieke audio eigenschappen, mits op de juiste manier ingezet.
Net als in de toekomst in de Floyd Design ontwerpen het geval zal zijn, is in de EVO 300 Hybrid gekozen voor een JFET aan de ingang van het transistordeel. In een gebalanceerde en complementaire opzet bestaande uit N-channel JFET’s en P-channel JFET’s. Alle JFET’s werken in cascode, dat wil zeggen dat de uitgang direct naar een volgende transistor gaat met een verbeterd gedrag. Vervolgens wordt het signaal geprepareerd om én in stroom én in spanning te worden versterkt. Per kanaal zijn daarvoor twee complementaire MOSFET’s gebruikt, zodanig opgenomen in de schakeling dat noch een lage, noch een hoge impedantie van een luidspreker van invloed is op het gedrag van de versterker. Relais aan de luidsprekeruitgang komen pas op als de buizenschakeling is gestabiliseerd.
Vanwege de benodigde koeling en de beschikbare hoeveelheid plaats in de EVO 300 Hybrid is het uitgangsvermogen conservatief gehouden met 2 x 100 Watt aan 8 Ohm tot 2 x 160 Watt aan 4 Ohm. Genoeg voor 99% van de luidsprekers die gebruikt worden in luisterruimtes zoals huiskamers en mancave’s. Het per kanaal gescheiden eindversterkergedeelte heeft zijn eigen voeding met voor samen een 500VA transformator. De JFET’s zijn afkomstig van Linear Systems, de MOSFET’s van Exicon. Beiden behoren tot het neusje van de zalm wat er op dit moment te vinden is op het gebied van FET audiocomponenten. Wie een blik werpt door de koelgaten in de kap ziet een mooi rood verlicht geheel. Rode LED’s werken als ruisarme stroombronnen voor alle schakelingen. Optisch past dat wel bij de zachte gloed van de elektronenbuizen.
De print lay-out van beide kanalen is gelijk voor links en rechts. De print is van een hoogwaardige kwaliteit 2,4mm dik in plaats van de meer gebruikelijke 1,6mm en uitgevoerd in 105µm koper (normaal 35µm). De printbanen zijn als extra verguld. In de EVO 300 Hybrid hebben beide kanalen een eigen beveiligingscircuit dat in verbinding staat met de processor voor de bediening. Aan het ontwerp en aan de afstemming met het buizengedeelte is twee jaar gewerkt door Jan de Groot en door Chinese technici.
Is het transistordeel bovenin de EVO 300 Hybrid gemonteerd en zitten aan de zijkant de koellichamen, het onder-compartiment is volledig beschikbaar voor de buizensectie. Het voorversterker deel is ‘gewoon’ PrimaLuna buizen, uiteraard afgestemd op de transistor eindtrap. Twee ECC82 (12AU7) buizen vormen het voorversterkerdeel. Vier ECC82 buizen sturen de eindtrap aan.
De verdubbeling van stuurbuizen ten opzichte van vroegere ontwerpen heeft tot doel het verlagen van de impedantie aan de uitgang van de buizentrap. Zoals bekend in de techniek: een verdubbeling van de hoeveelheid beschikbare stroom aan de uitgang levert een gehoormatig voordeel op. Wie de moeite neemt om de bodemplaat weg te halen komt een ALPS Blue potentiometer met motor tegen als volumeregelaar en relais gestuurde ingangen. Een PrimaLuna AC Offset killer zorgt dat zelfs vanuit met een gelijkstroom component vervuild lichtnet de voeding transformatoren nooit gaan brommen. Veel van de toegepaste weerstanden, zeker die in de signaalweg, zijn van de Japanse leverancier Takman. Handgemaakte metaalfilm en koolstof weerstanden, ruisarm, ontworpen voor audio en daarmee kostbaarder dan weerstanden in doorsnede buizenversterkers.
Veel DIY bouwers upgraden zelf hun buizenversterkers met Takman. Want Takman weerstanden staan bekend om hun lage vervorming, kennen geen magnetisch veld, hebben messing kapjes aan de uiteinden en gebruiken OFC koperdraden. De tolerantie ligt op 2%. Condensatoren in de signaalweg zijn of polypropyleen op specificatie gemaakt in China of tinfolie gemaakt in Europa. De tinfolie caps kunnen ze in China niet maken. PrimaLuna gebruikt een tinfolie kwaliteit die normaal alleen te vinden is bij AudioNote en consorten. De polypropyleen types zouden regelrecht uit de beste fabrieken in de US kunnen komen.
Bijzonder is dat het wikkelproces gebeurt op halve snelheid, het wikkelen duurt dan niet alleen langer, het gaat zeer precies en met nauwe toleranties. Voor de tinfolie is dat langzaam wikkelen sowieso noodzaak, anders vliegt met materiaal van de wikkelmachine af. De merkaanduiding DuRoch is het eigen merk van PrimaLuna en zult u nergens anders vinden. Bekabeling wordt gehaald uit Zwitserland vanwege de hogere zuiverheid van geleider- en isolatiemateriaal dan China wil of kan produceren. De PrimaLuna is voor zover mogelijk hard-wired uitgevoerd. Geen buisvoeten op printplaten die na een paar buiswisselingen losraken, alles is gebouwd op degelijkheid en minimale uitval. De buizenfreak zal graag willen weten dat de buizen door PrimaLuna worden geselecteerd uit aangeleverde batches van Psvane. Tube rolling kan het beste met de twee versterkerbuisjes worden gedaan, de stuurbuizen hebben een veel geringere invloed op de klank van de EVO 300 Hybrid. Tube rolling is zeker geen must met de PrimaLuna buizen, maar voor velen is het een deel van de fun met buizen.
In- en uitgangen zullen in de meeste gevallen voldoende zijn. Aux 1 tot en met 5 op lijnniveau. Een Home Theater input is aanwezig. Een phonoprint kan worden ingezet welke dan één van de Aux ingangen gaat gebruiken en geplaatst wordt in een separate, volledig afgeschermde behuizing. Behalve de luidspreker klemmen achterop en de hoofdtelefoon uitgang aan de voorzijde is er een Tape Out en een Subwoofer Out. Op de achterzijde zit een schakelaar om de sub mono aan te sturen of stereo bij gebruik van twee subwoofers. Aan de zijkant rechts zit de LS/HP schakelaar, ter linkerzijde aan/uit. Geen stand-by, ook kun je de EVO 300 Hybrid niet aanzetten met de zware en degelijke afstandsbediening.
Op de voorzijde slechts twee knoppen, volume en ingangskeuze. Een centrale LED wordt rood bij het aanzetten, groen als de versterker stabiel is en de buizen gereed om muziek te maken. De EVO 300 Hybrid heeft geen DAC aan boord. Een bewuste keuze, PrimaLuna levert zelf een hoogwaardige DAC en het gros van de kopers in deze prijsklasse neemt geen genoegen met een ingebouwde DAC oplossing, tenzij alleen gebruikt voor TV en games.
Eerdere ervaring
Ik heb het genoegen gehad de EVO 300 Hybrid als één van de eersten tijdelijk in huis te krijgen voor het leveren van commentaar. Dus voordat het eerste productiemodel klaar stond. Ik sloot hem in die tijd aan op een Auralic Aries G1 streamer, Metrum Acoustics Adagio DAC en Falcon LS3/5a luidsprekers. Ik wist niets over het model, de schakeling, het vermogen, de prijs en noteerde toen de volgende zaken:
- Feilloze werking zoals altijd bij PrimaLuna
- Een groot en vooral heel diep stereobeeld
- Robuuste weergave waar echte kracht uit spreekt. Meer kracht dan de buizen versies
- Tegelijk rustiger dan de buis, zwaarder op de hand
- Muziek en spraak komen prachtig los van de weergevers
- Een bezoeker vond de EVO 300 Hybrid indrukwekkend ten opzichte van mijn Metrum Forte van twee maal 50 Watt, de Metrum speelt een stuk "lichter" en kent niet het fundament van de EVO 300 Hybrid
- Heeft een vermogen dat hier ruim voldoende is, zelfs aan de 15 Ohm weergevers
- Helaas geen XLR in, de hoofdtelefoon uitgang is voor velen heel fijn
- Luisteren naar de EVO is weelde
- Regelrechte concurrent voor Luxman, McIntosh, Rotel Michi en Accuphase
- Ik ga de versterker missen als hij retour gaat
Inmiddels ben ik maanden verder als voor de tweede maal een PrimaLuna EVO 300 Hybrid wordt binnengebracht. Ik sluit hem aan in de huiskamer op een Auralic Aries G2.1 streaming transport zoals dat zo fraai heet, een Metrum Acoustics Pavane DAC, inmiddels opgewaardeerd met DAC3 modules en Spendor Classic 2/3 luidsprekers. Met als extra Townshend Maximum supertweeters.
Speakers staan op Custom Design stands en die op hun beurt op Townshend Podiums. Ik gebruik Roon Rock als besturingssoftware draaiend op een NUC, Melco voor opslag en als netwerkswitch. CrystalConnect bekabeling voor netspanning en analoge/luidspreker verbindingen. AudioQuest voor ethernet en AES/EBU. Een AudioQuest Niagara 5000 staat als netfilter op het gehele systeem, ook voor de EVO 300 Hybrid.
Terug naar mei 2021
Als ik in gedachten haal welke muziek de afgelopen weken de meeste indruk heeft gemaakt met de PrimaLuna EVO 300 Hybrid, dan zit daar zeker Anouar Brahem tussen met zijn cd “The astounding eyes of Rita”. De Midden-Oosten jazzklanken omgeven met Mediterrane invloeden zweven met regelmaat door de kamer en keer op keer is het de combinatie van getokkelde snaarinstrumenten en een basklarinet die mij weet te betoveren.
De Hybrid zet een overtuigend beeld neer waarin geen enkel deel van het frequentiegebied een voor- of nadeel heeft. Vanaf de lage tonen opgebouwd zijn alle klanken gelijkmatig aanwezig, zo gelijkmatig dat hoge tonen een zijdezacht karakter verkrijgen zonder ook maar iets van hun spitsheid of snelheid in te leveren. Waarbij het middengebied wijd open komt te liggen, zich los weet te maken van de weergevers om zelfs op een heel gematigd volumeniveau volledig te zijn. In het homogene stereobeeld blijven spelers onderling genoeg gescheiden om als individu door mij te kunnen volgen, terwijl de eenheid in het spel aanwezig blijft zodat klanken zich op een natuurlijke wijze kunnen vermengen.
Mijn luidsprekers, gekozen omdat zij eerder de ziel van de luisteraar raken dan een technische weergave vertegenwoordigen, voelen zich als een vis in het water achter de Hybrid. Een recent uitgevoerde update van mijn DAC wordt in de volle breedte, diepte en hoogte in de spotlights gezet. De Hybrid verhult geen details, voert ze evenmin op als circusacts, er ontstaat muziek, er ontstaat luisterplezier dat uren en uren kan aanhouden.
Wat ook overmatig weet te boeien is de orkestrale suite no.2 van Johan Sebastiaan Bach, uitgevoerd door I Barocchristi gedirigeerd door Diego Fasolis. Een highres download waarin het orkest een grote mate van speelplezier heeft gelegd. Blazers die gesteund worden in hun spel door de strijkers, waarmee een schilderij aan klanken ontstaat dat zich op een meesterlijke wijze laat plaatsen rondom en tussen de opgestelde luidsprekers. Muziek waarin geen afwijkingen te horen zijn die doen vermoeden dat de mix later in hoge mate is aangepast. De opstelling van het orkest zoals de Hybrid die neerzet blaakt van natuurlijkheid, waarin de akoestiek van de zaal is meegenomen zonder teveel op te vallen. Er ontstaat een intiem stereobeeld met zorgvuldig bewaarde elementen, waarmee de muziek boeiender wordt dan een bombastische weergave ooit zal geven. Muziek wordt speels en levendig weergegeven. Geen randjes, geen spoor van vervorming die onterecht aan buizen wordt toegeschreven, evenmin kale droogte zoals sommige transistor versterkers in zich dragen. Een organische weergave, dynamisch, beheerst, volledig onder controle, toch zonder opgelegd pandoer of dwingelandij door de Hybrid.
Wat lastiger heeft de combinatie van akoestiek, luidsprekers en versterker het met Lavina Meijer als zij op haar harp muziek speelt gecomponeerd door Einaudi. Zonder een harp in huis te halen is niet vast te stellen waar in de keten de soms haast resonerende energie vandaan komt. De harp staat ook groot in de ruimte, weet het nodig te maken het volume steeds en stapje terug te schroeven, zoveel energie komt er vrij. Dit is geen mini instrument om het harpspel op te leren, dit is een volwaardige en geloofwaardige overdracht van de kracht gebundeld in de snaren. “Oltremare” en “Una mattina” op harp zijn net zo wonderschoon als op een vleugel en stromen als water de ruimte in. Op een realistische hoogte gezet, vanuit een groot instrument dat de afmeting weet te bewaren, als een wolk van klank hangend in de ruimte.
Liveconcert
Minstens zoveel muziekplezier als hierboven omschreven haal ik uit een live opname van een concert dat Carla Bruni ooit gaf in L’Olympia in Parijs. Heel eenvoudig van opzet, heel weinig aan geknutseld tijdens en na de opname om een ware live beleving vast te houden. Nee, ze is geen zangeres die de wereld zal bestormen met haar eenvoudige liedjes en minimale begeleiding van eigen gitaarspel en piano. Het is intiem en klein, wat de Hybrid exact weet te vertalen naar mijn luisterruimte. Een warme, lieve stem, uiteraard Frans dus met een lichte heesheid ofwel het hijgerige dat zoveel Françaises kenmerkt.
Ze staat in een juist formaat tussen de speakers, als een echt mens, net wat lager dan normale hoogte omdat ze op een kruk zit. Publiek dat enthousiast klapt tussen de tracks laat zich breed en diep plaatsen in de grote zaal. Het is een genoegen de dame door het systeem te sturen naar mijn oren.
Heel wat anders zijn de opzwepende klanken van Nynke Laverman, de Friese zangers die de Friese taal weet te combineren met het Portugese Fado. Het Fries niet machtig, is de tekst net zo lastig te volgen als het Frans of Italiaans van Carla Bruni, maar dat is iets wat mij niet deert. Ik kan genieten van de stem van Nynke, een trompet die gedachten naar Mexico voert, gitaarklanken regelrecht afkomstig van de Spaanse en Portugese kusten, als muzikale eenheid vastgelegd. Vooral de cd “Sielesalt” is minstens zo interessant vanuit opname technisch oogpunt als het werk van Kari Bremnes. Maken sommige versterkers of luidsprekers de muziek nogal eens hard en kaal, dit systeem voegt geen warmte toe, weet de muziek wel met een deken van liefde door te sturen. Is misschien wel vergevend op dit gebied, maar ik mis ook niets waarvan ik kan zeggen: “Hé versterker, je speelt vals en maakt dingen fraaier dan ze behoren te zijn”. Wat of hoe ik ook speel, zacht, hard, middelmatig volume, het is compleet, zuiver en natuurlijk.
Voor Scandinavische jazz mag je mij wakker maken, zoals voor “Skagerrak” van het Tingvall Trio met de heldere pianoklanken, de zachte percussie, de speelse bas en de prachtige opname. Hoewel in de eerste track de piano erg ver naar rechts is gehouden en percussie naar links is gedwongen, doet het niet af aan het plezier waarmee ik luister via de PrimaLuna EVO 300 Hybrid.
Er schuilt een flinke kracht in de versterker, hij heeft snelheid genoeg om de hoge pianonoten op mij af te vuren, terwijl bekkens zacht en metalig weten te ruisen en de bas harmonieus mag aanvullen. Wat ik ook draai, de Hybrid weet leven in de muziek te brengen, gestapeld op een fundament waarmee je thuis kunt komen. Ook als de piano, bas en percussie in volgende tracks naar elkaar schuiven en een compacte en drukkende weergave vanuit de mix een vereiste is. Niet alleen met het Tingvall Trio, het is zo geweest met alle muziek die de revue passeerde in de afgelopen weken. Tot en met TV geluid van het Eurovisie Songfestival. De Hybrid bleek steeds een versterker te zijn waar op te bouwen is, waar je met plezier naar luistert. Een echte uitbreiding op het PrimaLuna pakket omdat de EVO 300 Hybrid toch echt anders weet te presteren dan 100% buizen. Meer druk in het laag, minder uitgesproken in de hoge tonen, heel neutraal en toch ook wat beter in staat een lastige speaker meer in de grip te houden dan een eindbuis in algemeenheid dat voor elkaar krijgt.
Trots op PrimaLuna – Trots op Floyd Design
Weer komt het moment dat de PrimaLuna EVO 300 Hybrid het huis gaat verlaten. Terug naar volledig solid state met mijn eigen versterkers. Het wachten is op de leveringen naar Nederland, de USA en de rest van de wereld voordat de consument kan gaan dromen van dit bijzondere en oer-Hollandse bedenksel. Want al is de productie uitbesteed om de prijs/kwaliteitverhouding hoog te houden, het is en blijft een versterkermerk met Nederlands oorsprong. In Nederland ontworpen, samengesteld uit Zwitserse, Franse, Japanse, Engelse, Amerikaanse en Chinese onderdelen. Gestoeld op de jarenlange ervaring met hoogwaardige audio van Herman en Kevin, uitgevoerd met specialisten wereldwijd.
Maakte PrimaLuna sinds begin jaren 2000 het gebruik van een buizenversterker wederom populair, het merk liet zien dat werken met buizen probleemloos kan zijn, een hybride product was natuurlijk eens te verwachten. Al is het maar omdat lang niet iedere moderne luidspreker goed combineert met een eindbuis. Waar overigens niet het buizen principe debet aan is maar de ontwerper van de luidsprekers. De EVO 300 Hybrid weet het beste van twee werelden te combineren. De buis aan de ingang voor een ruime dynamiek, groot stereobeeld en soepele weergave, de FET transistor aan de uitgang voor grip, ruim uitgangsvermogen en controle. Waarbij een MOSFET zich uitstekend laat combineren met een elektronenbuis, omdat ze een zelfde karakteristieke werking kennen en eigenschappen delen.
Het inpakken en retourneren van de EVO 300 Hybrid laat net als de eerste keer een leegte achter. Het is een uitstekende versterker in een prijsklasse waar de concurrentie al zwaar is, maar waar PrimaLuna gevreesd wordt door fabrikanten. Betrouwbaarheid, service, prijs/kwaliteit, met dit merk kunt u zorgeloos op pad. Luisteren naar de EVO 300 Hybrid is een genoegen, of het uw smaak van weergave is, dat kan niemand anders dan u beoordelen. Het is geen buizenversterker meer, het is een transistorversterker, maar dan wel eentje op steroïden met zijn zes ECC82 buisjes in de voortrap. Een echte hybride en geen fake schakeling om een bruin randje en wat extra vervorming aan de weergave te plakken.
Wij kunnen trots zijn dat Nederland zo weet te presteren op de wereldwijde audiomarkt en het succes zeker verder gaat uitbouwen met deze PrimaLuna Floyd Design EVO 300 Hybrid.
PrimaLuna EVO 300 Hybrid
€ 6.975 | zilver of zwart front | primaluna.nl | moremusic.nl
PrimaLuna TweeLuik: lees ook de review van Max
