Moeten audiocomponenten groot zijn om veel functies te hebben en goed te presteren? Volgens de Duitse fabrikant Lindemann Audio hoeft dat niet. Het bedrijf maakt relatief compacte audiocomponenten en belooft een degelijke bouwkwaliteit en een hoogwaardige klank. Wij hebben een voorversterker tevens netwerkspeler en een eindversterker in onze testruimte staan. Beide componenten zijn lid van de Musicbook productlijn. Wat voor functies bieden de Source II en de Power II? En hoe is de klank?
Lindemann audiotechnik GmbH: audioproducten sinds 1993
Lindemann audiotechniek GmbH, kortweg Lindemann, bestaat sinds 1993 en is gevestigd in het Duitse Wörthsee, een kleine plaats west van München. Het eerste product was de AMP1, een geïntegreerde versterker. De AMP1 werd goed ontvangen en Lindemann bouwde het succes uit met de AMP 2, AMP3 en AMP4. In 1999 presenteerde Lindemann één van de eerste CD-spelers voorzien van upsamling technologie. Dankzij de samenwerking met het Japanse Sony kon Lindemann in 2001 de D680 op de markt brengen, de eerste Duitse Super Audio CD-speler.
Versterkers en bronnen zijn altijd de kern geweest van het portfolio van Lindemann. Producten worden in Duitsland ontwikkeld en gebouwd en zijn veelal voorzien van onderdelen van Europese leveranciers. In 2013 kwam de Musicbook productlijn op de markt. Dat waren twee apparaten, t.w. een voorversterker tevens netwerkspeler een een eindversterker. Lindemann betrad hiermee het terrein van de netwerkaudio en streaming. Met een beetje fantasie mag je deze apparaten zien als de succesvolle voorouders van de huidige leden van de Musicbook productlijn.
Wie op de website van Lindemann Audio kijkt, ziet een tweetal productlijnen. De vijf leden van de Limetree productlijn zijn compacte componenten. De productnamen Phono II, Network II, Bridge II, Headphone Amp en USB DAC vertellen ook meteen iets over de functie.
Daarnaast heeft Lindemann de Musicbook productlijn. De producten zijn groter dan de leden van de Limetree productlijn, maar met een breedte van 280 millimeter nog altijd veel kleiner dan de in de hifiwereld traditionele breedte van circa 43 centimeter. De Musicbook productlijn heeft vijf leden. De Source II is een voorversterker tevens netwerkspeler die geleverd kan worden met of zonder CD-loopwerk aan boord. Eindversterker Power II is er in twee uitvoeringen en dan is er ook nog de Musicbook Combo. Deze laatste is een alles-in-één toestel (d.w.z. geïntegreerde versterker en netwerkspeler) dat alleen nog een set passieve luidsprekers nodig heeft om muziek te maken.
Lindemann heeft dus een relatief bescheiden aantal productlijnen en producten. Dat is een bewuste keuze want Lindemann brengt niet voortdurend nieuwe versies van bestaande producten uit. Vernieuwing is geen doel op zich. Beter een goed product ontwikkelen en vervolgens jarenlang verkopen dan telkens iets nieuws in de markt willen zetten en de aandacht moeten verspreiden over een groot aantal producten.
Wij hebben de Musicbook Source II met CD-loopwerk en de Musicbook Power 1000 II voor een logeerpartij in onze luisterruimte staan. We gaan de techniek en het functiepakket van deze toestellen bekijken en daarna muziek luisteren.
Lindemann Musicbook Source II: voorversterker, DA-converter, streamer en (optioneel) CD-speler
De Musicbook Source II is een compact apparaat met afmetingen van 280 x 220 x 63 millimeter en een gewicht van 2,6 kilogram. De basis van ieder hifiapparaat is een hoogwaardige voeding. Lindemann doet geen opgave van het type voeding in de Source II en we hebben het apparaat niet open geschroefd om te kijken. De rimpel in de voedingspanning is volgens opgave van Lindemann kleiner dan 10 microvolt. De DA-converter heeft een aparte voedingslijn met een nog lagere rimpel, t.w. minder dan 1 microvolt. Dat zijn hele nette waardes, ongeacht de achterliggende techniek.
Centraal op het front is een dimbaar en uitschakelbaar monochroom OLED scherm geplaatst dat ook van een afstand goed is af te lezen. Het scherm vertoont alleen de gekozen bron, geen albumplaatjes of informatie over de spelende muziek, zoals een titel, bestandsnaam of de verstreken tijd. Een uitzondering is het afspelen van een CD (als het optionele CD-loopwerk is geplaatst) want dan wordt wèl het nummer en de verstreken tijd weergegeven op het scherm. Het scherm heeft een zeer grote kijkhoek.
Verder is het aantal bedieningselementen minimaal. Linksvoor op de bovenkant is een drukknop geplaatst waarmee de Source II in- of uitgeschakeld kan worden. Dat is overigens in- of uit slaapstand. Op de achterkant is een schakelaar aanwezig om de stroom volledig te onderbreken. In slaapstand zetten of uit slaapstand halen kan ook met de meegeleverde IR-afstandsbediening of met de Lindemann App.
Rechtsboven op de Source II is een grote liggende draaiknop geplaatst met meerder functies. Het volume kan worden geregeld door aan de knop te draaien. Als kort op de knop wordt gedrukt, wordt het geluid gedempt (niet gepauzeerd). Als de knop ingedrukt wordt gehouden, kan door tegelijkertijd de knop te draaien van bron worden gewisseld.
De Source II kan optioneel worden geleverd met een slot-in CD-loopwerk. Op het front zijn geen knopjes geplaatst om de CD-speler te bedienen. Bediening gaat met de meegeleverde IR-sfstandbediening of de de Lindemann App die beschikbaar is voor iOS en Android. Zonder IR-afstandbediening of Lindemann App is het CD-loopwerk niet te gebruiken.
Lindemann heeft met de Source II een compact apparaat gebouwd, maar de Source II is intussen een zeer veelzijdig apparaat. De voorversterker en ook de volumeregeling werken volledig analoog. De volumeregeling kent 80 stappen. De gebruiker heeft de beschikking over twee cinch-lijningangen en een cinch draaitafelingang geschikt voor MM-elementen (47 kOhm/150 pF). De draaitafelingang is geen afgeraffelde toegift. Lindemann heeft een productlijn van phono-versterkers genaamd Limetree en daar is de phono-trap in de Source II van afgeleid. Het opgegeven frequentiebereik van de voorversterkertrappen loopt van 2 Hz tot 200 kHz op niveau –3 dB. Dan kan alleen met een volledig analoog werkende voorversterker.
Lindemann Musicbook Source II: uitgangen
Voor privé-luistersessies is een jackplug hoofdtelefoonaansluiting rechts op het front gemonteerd. Net als de draaitafelingang is dit geen toegift. De achterliggende hoofdtelefoonversterker, die afgeleid van Lindemann’s Limetree hoofdtelefoonversterker, werkt in klasse A en heeft een dempingfactor van meer dan 100. De aanbevolen hoofdtelefoonimpedantie ligt tussen 16 en 200 Ohm.
De Source II heeft twee analoge uitgangen. De ene is uitgevoerd in cinch en de andere in XLR. Beide uitgangen hebben een impedantie van 100 Ohm en kunnen tegelijkertijd gebruikt worden zonder elkaar te beïnvloeden. We hebben tijdens de testperiode de XLR-uitgang van de Source II verbonden met de Lindemann Musicbook Power II eindversterker.
Lindemann Musicbook Source II: DA-conversie
Muzieksignaal kan ook in digitale vorm worden aangeleverd via een tweetal S/PDIF-aansluitingen, de ene optisch en de andere uitgevoerd in cinch. De DA-converter aan boord van de Source II is gebaseerd op twee DAC-chips van het Japanse AKM. De DAC-chips, type AK4493, werken in mono-modus. Elk kanaal heeft zijn eigen DAC-chip voor een maximale kanaalscheiding. Een MEMS Femto-Clock zorgt voor een jittervrije stroom van nullen en enen. De Source II biedt de mogelijkheid om alle data te converteren naar DSD, dus ook binnenkomend PCM-signaal. Een re-sampler chip van het type AK4137 voert de conversie uit.
De DA-converter heeft volgens opgave van Lindemann een resolutie van 32-bit/768 kHz voor PCM-signaal en DSD tot DSD512. Het opgegeven dynamisch bereik is meer dan 125 dB. De digitale S/PDIF-ingangen accepteren geen DSD (dat doen S/PDIF-aansluitingen nooit), alleen PCM-signaal tot 96 kHz (optisch) en 192 kHz (cinch).
Verbinding met een netwerk kan worden gelegd met een UTP-kabel of draadloos via WiFi. Lindemann adviseert het gebruik van een kabel en daar kunnen wij onverkort mee instemmen. Verbindingen met een kabel zijn stabieler en veiliger en bovendien kan een hogere resolutie worden aangeleverd, t.w. 384 kHz. WiFi gaat tot 192 kHz. Niet dat er nou zo veel 384 kHz-materiaal voorhanden is, maar dat neemt niet weg dat we liever met een bedrade verbinding werken. En dat hebben we dus de hele testperiode gedaan.
Lindemann Musicbook Source II: UPnP, Spotify Connect, Bluetooth en Roon Ready
Om de streaming-functies van de Source II te kunnen gebruiken zal de Lindemann App voor iOS of Android op een smartphone of tablet geïnstalleerd moeten worden, maar er zijn twee uitzonderingen. Een eerste uitzondering is het gebruik van UPnP. De Source II is zichtbaar in Windows netwerkomgeving. Terwijl we deze recensie schrijven sturen we met de muis muziek die op de laptop staat naar de Source II. Dit werkt uitstekend en we hebben niet eens speciale afspeelsoftware op de laptop staan. Kies in Windows verkenner een muziekbestand, klik op het bestand en kies met rechtermuisknop “Afspelen met Source II”. Haperingen hebben we niet ervaren. Er zijn overigens talloze afspeelprogramma’s beschikbaar voor Windows en Apple voor wie UPnP wil gebruiken.
Een tweede uitzondering is het gebruik van Spotify Connect. Een smartphone of tablet met daarop de Spotify Connect App kan zonder tussenkomst van de Lindemann App muziek naar de Source II sturen.
Helemaal met de tijd mee kan de Source II ook muzieksignaal via Bluetooth ontvangen. De Source II ondersteunt Bluetooth 4.2 en A2DP.
Ten slotte willen we nog melden dat de Source II Roon Ready is.
Lindemann Musicbook Source II: Lindemann App
We hebben de Lindemann App op een Android tablet geïnstalleerd. Dat ging soepel en snel. Na opening van de app werd de Source II direct gevonden. Onze NAS van Synology werd ook meteen na installatie van de Lindemann App gevonden en kon probleemloos worden doorgebladerd. Dan is er ook nog de mogelijkheid om een USB-opslagmedium aan te sluiten. Een USB-HDD van 1 TB werd probleemloos herkend en was net zo makkelijk doorbladerbaar als de NAS. Muziekbestanden hoeven voor de Source II geen meta-tags te hebben. De gebruiker kan bladeren net zoals in Windows verkenner. We hebben geen haperingen ervaren. Muziek wordt stottervrij afgespeeld, zowel van de NAS als van de USB-HDD.
De app werkt stabiel en snel en is niet één keer vastgelopen. Het is een single-screen app zonder tabbladen. Iedere app is even wennen, maar de Lindemann App went snel. Wel valt telkens op dat als de tablet uit slaapstand wordt gehaald door het scherm aan te zetten, dat er schijnbaar weer connectie met de Source II gelegd moet worden. Dat duurt soms een paar seconden en intussen knippert het scherm van de tablet. De muziek speelt op dat moment stottervrij door, dus het is overkomelijk.
We hebben muziek gespeeld vanaf de USB-schijf en vanaf de Synology NAS, door elkaar. Hierbij moesten we wel even wennen aan de logica van de app. Muziek kan worden gestart door een liedje aan te tikken. Op dat moment staan meteen alle liedjes in dezelfde map ook in de wachtrij. Terwijl de muziek speelt, kunnen liedjes aan de wachtrij worden toegevoegd, direct na het spelende nummer (ingevoegd) of aan het einde van de wachtrij (toegevoegd).
Net als de apps van veel ander fabrikanten vertoont de Lindemann App geen albumplaatjes van muziek die wordt gespeeld vanaf de USB-schijf en vanaf de NAS, ongeacht het formaat (WAV, FLAC en MP3) en ongeacht of de bestanden waren voorzien van meta-tags. Fabrikanten geven het weergeven van albumplaatjes in hun app vanaf een USB-schijf of NAS gewoon geen prioriteit, terwijl het technisch echt wel kan. Ook apps van fabrikanten van relatief grote platforms, bijvoorbeeld HEOS van fabrikant Denon, vertonen geen albumplaatjes in hun app. Het is niet erg. We zijn tekst georiënteerd en bladeren in de mappenstructuur werkt foutloos.
De Source II ondersteunt het gebruik van streaming-diensten Spotify, Tidal, Qobuz, Deezer en Highresaudio. Natuurlijk is er ook een ruime ondersteuning van internetradio.
Tijd om eindversterker Musicbook Power II nader te bekijken.
Lindemann Musicbook Power II: zeer krachtige maar compacte eindversterker
De afmetingen van Lindemann’s eindversterker Musicbook Power II zijn precies hetzelfde als van de Source II, t.w. 280 x 220 x 63 millimeter. Dit relatief kleine kastje herbergt intussen een zeer krachtige eindversterker. Er zijn twee uitvoeringen, die overigens precies hetzelfde uiterlijk en dezelfde afmetingen hebben. De ene uitvoering heet Power 500 en de andere gaat als Power 1000 door het leven. De Power 500 kan 250 Watt per kanaal aan vier Ohm leveren en de Power 1000 het dubbele, dus 500 Watt per kanaal aan vier Ohm. Het vermogen aan acht Ohm is niet opgegeven. Dat is vast minder, maar dat neemt niet weg dat de Musicbook Power II zelfs voor grote woonkamers echt wel krachtig genoeg zal zijn.
Wij hebben de beschikking gekregen over de Power 1000. Volgens de handleiding van Lindemann moet de Power II (beide versies) vrij worden neergezet vanwege de mogelijke warmteontwikkeling. De Power II kan inderdaad warm worden en het is daarom het beste om er geen andere componenten bovenop te zetten.
De Power II heeft geen bedieningselementen, ook geen aan/uitknop. De eindversterker springt automatisch aan bij ontvangst van een muzieksignaal van ten minste 0,2 mVolt. Er is dan een vertraging van twee à drie seconden alvorens er signaal naar de aangesloten luidsprekers gaat. Soms worden dus de eerste noten van de muziek gemist. We hadden graag een triggerverbinding gezien tussen Source II en Power II, maar die is er helaas niet. Na iets meer dan een uur geen muzieksignaal te hebben ontvangen, schakelt de Power II zichzelf weer uit (slaapstand).
Muzieksignaal komt binnen via een XLR-ingang, niet anders. Dat is prima. De Source II heeft een XLR-uitgang en we hebben de apparaten met een set korte XLR-kabels met elkaar verbonden. De luidsprekerkabels moeten voorzien zijn van bananenstekkers. Blank draad of vorkjes kunnen niet worden bevestigd. De klemkracht van de aansluitingen zou wat hoger mogen zijn. Wie zware kabels gebruikt moet de kabels goed neerleggen want anders kunnen de bananenstekkers relatief makkelijk uit de aansluitingen glijden. Dit is ook wel wat merkafhankelijk. De ene bananenstekker is klemvaster dan de andere. Lindemann adviseert het gebruik van holle bananenstekkers.
Hoewel de Power II geen bedieningselementen heeft, bevinden zich aan de achterkant twee kleine knopjes. Met een draaiknopje kan de hoeveelheid lage tonen iets naar boven of naar beneden worden geregeld. Voorts kan de Power II met een schuifknopje in mono-modus worden gezet. Het signaal dat via de linker XLR-aansluiting binnenkomt gaat dan naar beide luidsprekeraansluitingen. De mono-modus is dus een bi-amp modus. NB: dit is niet hetzelfde als een gebrugde modus die door veel stereo-eindversterkers wordt aangeboden. Immers als twee eindtrappen worden gebrugd, sturen ze samen één luidspreker aan. In bi-amp modus worden twee luidsprekers aangestuurd.
Het zal geen verrassing zijn dat de Power II werkt in klasse D. Een klasse AB stereo-versterker van dit formaat kan onmogelijk 250 Watt laat staan 500 Watt per kanaal aan vier Ohm leveren. De NCore-technologie van Lindemann is energiezuinig en compact en heeft een enorme vermogensreserve achter de hand. Wij hebben zowel dynamische als elektrostatische luidsprekers gebruikt. Het is de Power II om het even. Zo dadelijk meer over de klank.
Ten slotte, Lindemann geeft voor de Power II een frequentiebereik op van 1 Hz tot 50 kHz op niveau -3 dB en een S/R-verhouding van 110 dB.
Lindemann Musicbook Source II en Power II: testomgeving
Zoals al eerder aangehaald hebben we de Source II en Power II met XLR-kabels met elkaar verbonden. De Source II is met een UTP-kabel verbonden met onze Gigabit switch. We hebben dynamische vloerstaande luidsprekers van de Zwitserse fabrikant Piega type Premium 7 gebruikt en elektrostatische luidsprekers van het Engelse Quad type ESL63. Beide luidsprekers zijn vaste bewoners van onze luisterruimte.
Voor het overgrote deel van de tijd hebben we muziek geluisterd vanaf een USB-HDD en een Synology NAS. We hebben ook wat CD’s gespeeld met de Source II. Het loopwerk is niet hoorbaar op de luisterpositie, ook niet als we de muziek dempen met de Mute-knop.
Lindemann Musicbook Source II en Power II: klank, neutraal en transparant met een hele goede laagweergave
We kiezen “Vampyre With A Healthy Appetite”, het elfde nummer van Steve Hackett’s album Guitar Noir. Dit nummer kent een grote verscheidenheid aan instrumenten en klanken. Na circa 16 seconden vallen elektrische gitaar en basgitaar in. Het fundament is stevig, maar niet wollig of bonkerig. De muziek klinkt kamerbreed en de laagweergave is gecontroleerd en scherp gedefinieerd, zowel op laag als op hoog volume. Stevige passages worden afgewisseld met zweverige passages die de luisterruimte veel groter doen lijken dan hij is. De zanger fluistert ons toe vanuit een mistig landschap. Na circa twee minuten krijgen we een warm klinkende gitaarsolo. Intussen zweven helder klinkende belletjes en bekkens boven het klanklandschap. Na circa vijftien seconden houdt de gitaar zich weer in. Een potpourri van belletje, bekkens en andere slagwerkgeluiden neemt bezit van het klanklandschap dat aan alle kanten om ons hoofd heen zweeft. We kunnen het uitsterven van de tonen van de belletjes waarnemen. De luisterruimte lijkt geen grenzen te hebben. We krijgen een transparante klank en een hele goede drive in de lage tonen.
Van het album Train Of Thought van Dream Theater kiezen we “Endless Sacrifice”. De eerste noten van de gitaar doen meteen de wanden van de luisterruimte verdwijnen. De gitaar heeft een lichte warmte. De eerste twee minuten blijven vervormende effecten achterwege. Gitaar en piano hebben een zekere nagalm, net als de stem van de zanger die een beetje uit de hoogte lijkt te komen. We kunnen de kasten van beide instrumenten waarnemen. Als de gitaren in de vervormende modus gaan spelen, loopt het geluid niet dicht. De set van Lindemann blijft transparant spelen Wederom valt de laagweergave op in positieve zin.
De Power II lijkt de laagweergave een heel klein extra zetje te geven. Dat past goed bij een elektrostatische luidspreker zoals de ESL63 van Quad die van zichzelf geen putdiepe laagweergave produceert. De Power II bewijst dat een elektrostatische luidspreker wel degelijk een goede laagweergave kan produceren.
Ozric Tentacles brengt ons in een dromerige sfeer, o.a. met “Xingu” van het album Waterfall Cities. Het klanklandschap reikt tot aan de horizon en tot ver buiten de atmosfeer. De composities van Ozric Tentacles zijn vrijwel altijd een combinatie van akoestische instrumenten gecombineerd met synthesizers, zo ook Xingu. Tien seconden na aanvang valt de basgitaar in. De tonen gaan heel diep. De melodie is goed te volgen en dat gaat niet bij elke set even goed. De set van Lindemann heeft er geen moeite mee. We krijgen een transparant geluidsbeeld met een putdiepe laagweergave, zonder dat de laagweergave ander toongebieden wegdrukt. De klank is neutraal en de set voegt niets toe, ook niet een randje warmte wat veel versterkers wèl doen.
Tijd voor een stukje klassieke muziek. We selecteren “Rondo” van het derde pianoconcert van Beethoven uitgevoerd door het London Philharmonisch Orkest o.l.v. Haitink en Alfred Brendel op de piano. De piano staan vooraan op het podium. De lage noten geven heel mooi de resonantie van de behuizing van de concertvleugel weer. De lage tonen hebben een zeker warmte, terwijl de hoge noten een heldere klank hebben. De klank is niet laid back o.i.d., maar eerder scherp, in positieve zin. De set van Lindemann geeft een scherpe afbeelding van alle instrumenten. De houtblazers klinken warm, de koperblazers klinken scherp. Wie analytisch wil luisteren wordt op zijn wenken bediend.Daarbij valt steeds weer de goede drive van de lage tonen op. De Power II is een klein kastje met geweldige energiereserve en een grote autoriteit over de laagweergave.
We kunnen niet elk muziekstuk dat we hebben gespeeld bespreken. Versterkers van Lindemann kunnen alle genres goed weergeven. Dat is zoals het hoort. Audiocomponenten moeten doorgeefluiken zijn, liefst neutrale doorgeefluiken van alles dat wordt aangeboden variërend van ingetogen klassieke kamermuziek tot en met een heavy metal band die op orkaankracht speelt.
We spelen tot besluit de live-uitvoering van “Telegraph Road” van het (live) album Alchemy Part Two van Dire Straits. De studioversie van dit muziekstuk dat op het album Private Investigations staat mist wat dynamiek, vooral op een wat lager volume, maar dat wordt ruimschoots goedgemaakt in de live-versie. Dat is ook te horen aan het enthousiasme van het publiek. De zaalakoestiek is waarneembaar. We bevinden ons schijnbaar op een meter of twintig à dertig bij het podium vandaan. De hoge noten van Mark Knopfler’s gitaar hebben een lichte scherpte, de lage noten hebben een randje warmte. De Lindemann’s laten dat goed horen. De scherpe definitie van de afzonderlijke instrumenten gecombineerd met de goede drive in de laagweergave maken het moeilijk om te stoppen met luisteren. We wanen ons in de concertzaal bij Dire Straits. We blijven tot het einde van het album luisteren. Een goed concert wil je immers tot het einde bijwonen.
Lindemann Musicbook Source II en Power II: conclusie
De Source II en Power II zijn compacte alleskunners die een transparante en neutrale klank geven. De autoriteit en controle over de weergave van lage tonen is heel goed. Instrumenten en stemmen worden scherp afgebeeld. De klank is analytisch, in positieve zin. Wie naar een live concert zou luisteren waant zich in de concertzaal. De Source II heeft een zeer compleet functiepakket bestaande uit analoge en digitale aansluitingen, inclusief een phonotrap, hoofdtelefoonversterker en een zeer complete streamer die prettig en intuïtief is te bedienen. Eindversterker Power II is een wolf in schaapskleren. Dit kleine kastje heeft voldoende vermogen om een aardbeving te simuleren. Het vermogen wordt strak onder controle gehouden en vliegt nergens uit de bocht. Ten slotte maken de kleine afmetingen van de Source II en Power II een eventuele discussie met een huisgenoot die geen stapel apparaten in de leefruimte wil hebben een heel stuk makkelijker.
Prijzen
Lindemann Musicbook Source II, zonder CD-loopwerk: 3.590 euro
Lindemann Musicbook Source II, met CD-loopwerk: 3.890 euro
Lindemann Musicbook Power 500 II: 2.690 euro
Lindemann Musicbook Power 1000 II: 3.590 euro
