Linn was op Dutch Audio Event 2021 aanwezig met onder meer de toen gloednieuwe Klimax LP12 platenspeler. Overdag werd deze platenspeler gedemonstreerd aan alle geïnteresseerden die gedurende DAE een bezoekje aan de ruimte van de Schotten brachten, en aan het einde van de show exclusief aan onze eigen Rene van Es. Zijn Linn Klimax LP12 review verscheen vervolgens in ons Hi-fidelity jaarboek, maar werd nooit – zo ontdekten wij vandaag – online gepubliceerd. Dat zetten we bij dezen graag recht, in aanloop naar DAE 2022.
= Deze review werd gemaakt op DAE 2021 en verscheen in Hi-fidelity 2022 =
Linn in vogelvlucht
Het is 1973 als Ivor Tiefenbrun de akoestische feedback van luidsprekers op draaitafels, armen en elementen grondig aanpakt met het ontwerpen en op de markt brengen van de eerste versie van de Linn Sondek platenspeler. Het werd binnen de kortste keren één van de meest begeerde hifi producten en kreeg een plaats tussen iconische merken als Quad, KEF, B&W, Radford en al die andere Britse merken waarvoor watertanden vandaag de dag nog steeds normaal is.
De Sondek LP12, waarvan hier rechts een model afgebeeld, werd veelal uitgerust met een Grace 707 toonarm en een Supex SD900 element. Nu is dat anders, Linn maakt al jaren zijn eigen toonarmen en kennis van elementen is in Schotland ruim aanwezig. Maak kennis met de beste LP12 ooit verschenen, wellicht ook de duurste. Mag ik aan u voorstellen de Linn Klimax LP12.
49 jaar evolutie heeft ertoe geleid dat een draaitafel die ik aanvankelijk nogal saai vond spelen, let wel we hebben het over de jaren ’70, echt tot leven kwam voor mij bij de eerste echt grote en belangrijke upgrade, in de vorm van een Keel subchassis. Een uit één brok gefreesd aluminium deel dat het plateau en de toonarm onwrikbaar verbond. Op een koude dag in 2006 geïntroduceerd in Bristol op een show, het was schokkend te beseffen wat een verbetering de Keel bracht. Misschien wel passend om weer op een show, het Dutch Audio Event in Veldhoven, wederom geschokt te raken van de verbeteringen bereikt met de laatste upgrades.
Upgrades? Jazeker, in de Sondek LP12 in de oervorm kunnen tot op de dag van vandaag alle verbeteringen aangebracht worden, dat waren er 40 in de loop der jaren. De Klimax LP12 heeft dat in deze versie allemaal standaard aan boord. Te beginnen bij de Radikal motor controle unit, de motor zelf en de voeding.
Toegepast is een DC (gelijkstroom) motor, in tegenstelling tot de veel gebruikelijker AC (wisselstroom) motor. DC geeft minder strooivelden, heel belangrijk voor Moving Coil elementen en laat zich beter controleren.
Een met een FPGA en eigen Linn software uitgerust motormanagement systeem zorgt dat het toerental perfect stabiel blijft op 33,3333333 toeren. Zorgt dat gelijkloop perfect is en wow & flutter tot het verleden behoren. De motor is krachtiger dan in eerdere versies van de LP12.
Een nieuwe behuizing voor de motor ontkoppelt hem van het chassis, de motor zelf is opgehangen in elastomeer. Het aangedreven plateau draait in een Karousel lager, ook pas sinds 2020 op de markt, waarbij een zorgvuldig op gehoor gekozen snaar de motor met het plateau verbindt. De voeding voor de motor is tegelijk de voeding voor een Urika/Urika II phonoversterker waar ik later op terugkom. Een 6-laags printplaat biedt plaats aan het gros van de componenten voor een referentie spanning waar zowel de speler als de phono versterker van profiteren.
Linn Ekstatik element
Voor het eerst op het vasteland, voor het eerst in Europa, immers Schotland is geen EU land meer, is het Ekstatik element dat door Linn is ontwikkelend en voor Linn op specificatie, onder strenge supervisie, wordt samengebouwd bij EMT in Zwitserland. Linn ontdekte dat het meest neutrale materiaal om als basis te dienen een legering is van aluminium en brons. Helaas veel te zwaar om toe te passen in een Ekos arm. Wat Linn heeft gedaan is de plaat waarmee het element aan de arm wordt vastgezet perforeren en het aluminium deels te vullen met bronzen bussen. Het is nu een honingraat waardoor het element netjes 7 gram gaat wegen. Ideaal voor de Ekos SE arm op de Klimax LP12.
Het element heeft een saffieren cantilever en daarop een micro-ridge geslepen diamant. Saffier omdat de edelsteen nog stijver is dan bijvoorbeeld Boron. De spoelen van het MC element zijn gewikkeld met 4n koperdraad. Naaldkracht wordt aanbevolen op 2 gram. Natuurlijk is het element bruikbaar met een normale phono versterkers, wie doorbouwt met Linn weet dat de gehele keten digitaal is tot de luidspreker drivers. Vandaar dat de Urika II phonoversterker het analoge signaal direct achter de arm omzet in een digitaal signaal, dat of naar een Linn Klimax DSM (waarvan de review sindsdien ook verscheen, red.) met Organik DAC of naar een andere bron voor Linn’s actieve luidsprekers of eindversterkers gaat. Het mag dan tegennatuurlijk zijn om een analoog signaal om te zetten naar digitaal, daarna ergens in de keten weer analoog te maken, vergeet de vooroordelen want in Glasgow weten ze heel goed wat ze aan het doen zijn.
Het totaalplaatje, dat wil zeggen het Klimax gespecificeerde deck, met de gefreesde versie van Radikal aandrijving, de Urika II phonotrap, het Keel subchassis, de Ekos SE arm en het Ekstatik element hebben samen een prijskaartje van (anno nu, red.) ruim 28.000 euro. Helaas, het is niet anders. Zoals gebruikelijk bij Linn heeft de bestaande klant altijd een voordeel. Delen van uw LP12 die een upgrade behoeven kunnen worden ingeruild, investeren in een Linn blijft zo de moeite waard.
Op de beurs viel naar de Klimax LP12 te luisteren via een eerder beschreven Klimax DSM voorversterker/DAC, ditmaal in combinatie met twee Linn Klimax mono eindversterkers van elk 500Watt voor de passief aangestuurde Kudos Titan 808 luidsprekers. Gebruik is gemaakt van Linn Space Optimization. Software waarmee de Klimax DSM de luidsprekers aanpast op de ruimte. Niet door te meten met een microfoon, maar door het invoeren van alle parameters van de ruimte (wanden, materialen, glas, maten etc.) en dan rekent het programma per luidspreker een curve uit om staande golven te vermijden.
Voor een kamer op een beurs welhaast een vereiste, zo bleek als men in de demo de optimalisatie aan- en uitzet. Ideaal is luisteren op een beurs zeker niet. Vooral niet als je tussen het publiek aantekeningen probeert te maken. Het lukte met een paar tracks, daarna volgde een privé demonstratie zonder publiek om meer inzicht te geven in wat de Klimax LP12 in zijn mars heeft. En dat is heel veel! Met het stuk “Lente” uit de “Vier Jaargetijden”, in een bewerking van Max Richter, hoorde ik al wel het scherpe contrast tussen het diepe en breed uitgespreide laag en de gestoken solo viool. Het lang aangehouden laag bewijst per direct de ultieme gelijkloop van de speler.
Dat het signaal wordt gedigitaliseerd is onhoorbaar. De Linn benchmark speler vult kamerbreed de ruimte voor mij. Als gewisseld wordt naar een stream, “No sactuary here” van Chris Jones, is die heel wat smaller qua afbeelding. Terug naar LP, een 45RPM persing van The Specials “Ghost town”. Opnieuw heel ruimtelijk, helemaal los van de weergevers gekomen, snel en dynamisch. Ondanks de Space Optimization vormen de ruimte en het publiek een compromis. Dus later terugkomen.
Privédemo
De mensen van Linn kiezen de muziek, niemand kan verwachten dat ze een paar duizend LP’s meenemen, dus duiken ze in een kleine koffer. Het eerste wat er uit gaat komen is een groep met de naam Lump, waarin zangeres Lauren Marlin een hoofdrol vervult. Ze is eigenlijk folk singer, beschikt over een bijzonder stem en half pratend, half zingend komen haar teksten. Afgezet tegen donkere en duistere achtergrond muziek, die een intense sfeer weet op te roepen. Breed van achteruit komen aanrollende drums. Daarvoor een heel stille achtergrond zonder bijgeluiden zoals plaatruis. De aftasting is voor zover mogelijk met vinyl zonder aftastvervorming, wat resteert is onhoorbaar. Is de stem intrigerend, de stem is eveneens precies op juiste maat, menselijk groot neergezet en niet overdreven. Daarbij strak afgebeeld tegen de donkere klanken. Muziek heel langzaam wegstervend in de diepte. De andere helft van het duo, Mike Lindsay, kent u mischien als componist en producer van de acid-folk band Tuung.
Alison Krauss kende ik alleen van haar country muziek en de samenwerking met Union Station. Linn tovert een gospel song voor, afkomstig van een film “O brother, where are thou?”, en het heeft de titel “Down in the river to pray”. Krauss staat netjes los van het koor, zonder daarmee het contact te verliezen. Hier worden stemmen als instrumenten gebruikt. Alison Krauss is als zangstem duidelijk herkenbaar tussen alle heerlijk losse gemaakte stemmen. Stemmen die onderling te onderscheiden zijn. In de weergave zit veel rust, hoogstens is als kritiek op te merken dat de afbeelding een beetje laag is in het stereobeeld.
Wat deze draaitafeltafel combinatie erg goed doet, is de solist losweken van de band, in dit geval de viool van het orkest. Het staat los, vrijgemaakt, speelt soepel en creëert opnieuw sfeer. Het is wederom Max Richter, maar dan van het album “The blue notebooks”, daarvan de track “On the nature of daylight”. Veel energie, zonder doordreunend laag, al speelt de hotelruimte nog steeds een negatieve rol.
Het Ekstatik element is niet bang is voor lage tonen, het is geen MM lichtgewicht dat alleen details wil doen. Ervan uitgaande dat de master ooit digitaal is opgeslagen, durf ik het haast niet uit te spreken, maar de weergave is zo vrij van stress dat het een high resolution digitale weergave zou kunnen zijn. Met een flink opgeschroefd volume is er geen enkele sprake van terugkoppeling naar de draaitafel. Daarvoor werd de Sondek immers ooit gemaakt, het zou de omgekeerde wereld zijn als dat fenomeen zou opleven. Intussen is Richter nog altijd stage vullend en zijn in het stereobeeld noch instrumenten, noch het orkest qua afmeting herleidbaar tot de fysieke formaat van de speakers.
Het is het jaargetijde, “As days get dark”, in dit geval een album van de band Arab Strap en de track heet “The turning of our bones”. Een Schotse band met zang van een vette, doorleefde mannenstem. Met daarbij veel hoge tonen door percussie. Opnieuw spat de energie er vanaf. Door de detaillering van de set en het uiteen trekken van de bandleden gaat de drukke muziek niet verworden tot een kluit. In de mix soms compact tussen de speakers gehouden, dan weer groeiend naar wijd en groots tot de hele kamer bol staat van de muziek. De weergave loopt nergens dicht, gaat nergens grenzen te buiten. Sterker nog, ik krijg een redelijk idee hoe de band live zou kunnen spelen.
Tot slot een Kling Klang Studio digital master met de naam “The Robots” van de LP “The man-machine”. Natuurlijk hebben we het over Kraftwerk. Al luisterend verzin ik een nieuwe afkorting: PPS, dat voor mij staat voor Punch, Power & Speed. Muziek hangend in de ruimte als een pulserende bol. Het ontstaat ergens voor mij, laat zich niet dwingen richting de luidsprekers. De Klimax LP12 behoort zeker tot de top voor de weergave van vinyl.
Het Ekstatik MC element is sterk mede bepalend in de weergave. Ik hou van MC, meer dan van MM elementen, hier halen we een wel heel hoog niveau, hoger dan wat ik ooit thuis in handen kreeg. Met dank mede aan de fantastische Organik DAC in de Klimax DSM om het digitale signaal analoog te maken. Ineens zijn er elektronische geluiden naast mij, heel ver van het centrum af waar de robot zich bevindt. Elk geluid op elke plek hoorbaar, het staat op de plaat en wordt met de Klimax LP12 opgevist. In 50 jaar ontwikkeling heb ik nog nooit een Linn Sondek zo horen spelen. Was het eerst voor mijn oren altijd wat lief, te rustig, misschien zelfs gezapig, dan is daar is niets meer van over.
Het Keel subchassis zette mijn beleving op scherp, deze Klimax is inderdaad de climax in de LP12. Hier kan muziek mee knallen zoals eigenlijk alleen een tussenwiel zal brengen, dynamisch, snel en met het juiste tempo. Op de Klimax LP12 gedraaid blijft de onrust en de haast van een tussenwiel speler achterwege, terwijl de overdracht van energie daar toch alles van weg heeft.
The best of the best
Zonder twijfel, de impressie opgedaan op een show staat niet in verhouding tot de beleving bij een dealer of liever nog thuis. Luisteren zonder eigen muziek, op een vreemd systeem, in een vreemde omgeving. Toch, en met nadruk toch, is het eenvoudig om te herkennen welk geweldig product Linn hier neerzet. Waardig om gekoppeld te worden aan de Klimax DSM, klasse eindversterkers en eerste klas luidsprekers. Het is onmogelijk dat weergave op dit hoge kwaliteitsniveau ooit gaat tegenvallen.
De Klimax LP12 is dat bovendien aan zijn stand verplicht gezien de hoge prijs. Nog steeds niet de duurste in vinylland, het kan allemaal nog kostbaarder worden, de vraag is levert dat nog wat extra’s op. Want een speler die een timing heeft als een digitale klok, een ruimte weet te creëren waardig aan een podium, vervorming doet verdwijnen als sneeuw voor de zon en daarbij absoluut de groeven tot muziek weet om te zetten, is nauwelijks te overtreffen. Bewondering kun je onder stoelen en banken steken, je kunt het ook uiten. Graag zelfs, de Linn Klimax LP12 is in 49 jaar tot een meesterwerk uitgegroeid. Wat zouden ze in Glasgow nog kunnen bedenken voordat de speler Abraham ziet?
