Veel lezers zullen een favoriet audiocomponent hebben. Een vintage draaitafel die bovengemiddelde prestaties neerzet, een versterker die ver boven het prijsniveau presteert of een setje desert island kabels dat je nooit in de steek laat. Gedurende de hele audiogeschiedenis zijn er af en toe componenten gebouwd die uitzonderlijk presteren. Je moet deze witte raven alleen even weten te vinden. Ook vandaag de dag komen er af en toe van die apparaten langs die een absolute meerwaarde hebben boven het meeste dat in de markt beschikbaar is. In de luisterruimte staat de Angstrom ZIA100 Integrated amplifier. Relatief onbekend en van een Italiaanse producent. Komt deze versterker ook op de shortlist van superieure componenten?
Angstrom ZIA100
Wel, de bewuste versterker arriveerde, werd snel even aangesloten op een paartje verdwaalde luidsprekers en maakte in precies 20 seconden een onuitwisbare en verpletterende indruk – zo luidt de korte versie.
Tijdens die in een flits voorbije tijdspanne werden direct 12 eigenschappen synchroon waargenomen die ieder een uitzonderlijk niveau bereikten. Je hebt daar geen uur voor nodig en dertig cd’s met muziekfragmenten. Er was direct sprake van een onwaarschijnlijk goede performance. Zoiets gebeurt maar een keer in de tien jaar. De tweede stap is dan altijd dat er een stuk papier komt en alle opvallende eigenschappen meteen worden genoteerd. Het punt is namelijk dat goed geluid heel snel went.
Na een uurtje ervaar je het als heel normaal en heb je feitelijk een nieuw referentiekader opgebouwd over weergavekwaliteit. Hoe jammer ook, maar je ervaart het dan steeds minder als zijnde bijzonder. Feitelijk dezelfde ervaring als de overstap van je platte middenklasse auto naar een veel beter exemplaar. Dat went razendsnel en is voor jou het nieuwe normaal. Totdat je een keer terugstapt naar een bescheidener voertuig.
Waarom presteert deze versterker zo uitzonderlijk? Dat komt door de enorme betrokkenheid die afgedwongen wordt. Je wordt letterlijk het geluidsbeeld ingetrokken en je wilt blijven luisteren. De stageweergave is absoluut subliem en biedt een uitzonderlijk fraaie detaillering. Er is upper ambiance, waardoor je een superieure indruk krijgt van de akoestische omgeving waar de opname plaatsvond.
Het geluid is ook extreem schoon en zuiver. Zelfs koren worden goed en zonder intermodulatievervorming weergegeven. Die schoonheid uit zich ook in de focussering. Iedere stem en instrument heeft een nauwkeurig bepaalde positie en schittert als een heldere ster binnen de soundstage. Clarity te over dus.
De versterker klinkt ook neutraal, maar de in de opname aanwezige sfeer en klank worden bijzonder goed doorgegeven. Er is trouwens een enorme density in klank, maar ook van gebeurtenissen binnen de soundstage. Het laag is perfect en de versterker heeft daar een ijzeren greep. Daar ligt uiteraard een relatie met de luidsprekers. Deze versterker werd aangesloten op zes verschillende luidsprekersets.
Hoger rendement
Een ervaring is dat de eigenschappen van deze versterker steeds beter voor het voetlicht komen, naarmate dat de luidsprekers een hoger rendement hebben. Met vooral gesloten luidsprekersystemen is het laag gedefinieerd, klankmatig onderscheidend, snel, neutraal en krachtig. Het geluid klinkt natuurlijk, maar achter elke toon is een enorme drive en dynamiek. Zo zijn er nog een aantal eigenschappen waarin deze versterker echt excelleert.
Het is dus mogelijk om nog even door te analyseren, maar waar het uiteindelijk om gaat is dat deze versterker een prestatieniveau neerzet dat ongekend is. Muziek heeft nog nooit zo betrokken en fascinerend geklonken. Deze Angstrom is een witte raaf. Zo’n product waar je jaren naar zoekt. Een positieve uitzondering binnen het overaanbod van doorgaans allemaal uitstekende versterkers. Je wordt door deze versterker compleet gevloerd. Ondergetekende had natuurlijk al eerder waakzaam en opmerkzaam moeten zijn. De importeur merkte vooraf op dat dit apparaat al bij vier dealers werd beluisterd en dat er geen enkele is teruggegeven.
De grote vraag
Uw auteur houdt zich al heel lang bezig met de vraag waarom sommige systemen en componenten veel dichter in de buurt komen van live-muziek dan andere. Zonder alle geheimen prijs te geven, heeft dat niet te maken met de prijs van de apparatuur. Er spelen diverse factoren. Een superrealistisch geluid is bijvoorbeeld haalbaar met sommige vintage apparatuur. Je moet dan heel goed weten hoe je combinaties kunt bouwen. Het is nog steeds behulpzaam dat er in de kennissenkring een Japanner is die in Duitsland woont. Hij is verzamelaar en restaurateur van vintage apparatuur en heeft een collectie van drieduizend items. Uw auteur mag alles lenen en door af en toe eens goed bezig te gaan met die spullen, leer je wat je kunt combineren om tot een zo realistisch mogelijke weergave te komen. Daar zijn een aantal wetmatigheden uit voortgekomen.
Een andere les kwam van Rolf Gemein. Hij bouwt de bekende Symphonic Line versterkers en luidsprekers. Tijdens een bezoek aan zijn in Duitsland gevestigde bedrijf viel het op dat de door hem ontworpen systemen uiterst realistisch klinken. Hij vertelde dat de keuze van elektronische componenten een belangrijke factor is. Er staan daar dan ook tientallen bakken met weerstanden, condensatoren, transistoren en andere onderdelen. Het gaat dan helemaal niet om peperdure goldfoil of silverfoil condensatoren. Die kleuren als de pest en worden vaak alleen maar gebruikt om een soundje te maken. Rolf gebruikt normale onderdelen en selecteert die op basis van een aantal criteria. Maar, het resultaat is fascinerend. Een ander inzicht is dat voor het te bereiken geluidsmatige doel de juiste match tussen de versterker en de luidsprekers veel gewicht in de schaal legt.
Opbouw
Vervolgens is er een discussie over de opbouw van apparatuur. Vroeger werden de onderdelen vrij hangend binnen het chassis gemonteerd (hardwired) of op eyeletboards. Later kwam de montage op een print (PCB) en tegenwoordig bevat een print zogenaamde smd (surface mounted devices) componenten. In de praktijk kom je tegenwoordig printen tegen die een combo zijn van smd-componenten en zogenaamde through hole onderdelen. De laatste hebben metalen draden die door gaatjes in de print worden gestoken en aan de onderkant worden gesoldeerd. De belangrijkste reden dat fabrikanten voor smd’s kiezen is dat de kostprijs voor zo’n print absurd laag is. Zeker als de productie in China is kost een print voor een converter of versterker maximaal 8 euro.
Maar, de audiofielen hebben weer een ander topic, dat volledig wordt uitgemolken. Namelijk welke constructiewijze het beste is. Wel, het is niet chic om daar allerlei meningen over te hebben zonder dat die voortkomen uit degelijk wetenschappelijk onderzoek. Je zou eerst eens kunnen proberen om drie identieke versterkers te bouwen. Eentje met smd’s, de tweede op een ‘klassieke’ print en de derde op een eyeletboard. Dan speelt ook nog wat er op zo’n print gemonteerd wordt. Discrete componenten of allemaal IC’s?
Het beste geluid?
Welke klinkt dan het beste? Die uitkomst is in zekere zin arbitrair. Door de heel verschillende manieren van bouwen, worden ook andere factoren geraakt die wellicht geluidsbepalend zijn. Het wordt daardoor dus heel lastig om waargenomen verschillen uitsluitend toe te wijzen aan het verschil in componenten en de bouwwijze.
Maar, het is fair om pas een mening te hebben als je in ieder geval het bovenstaande experiment een keertje aangaat achter de keukentafel. In ieder geval zijn er rondom de smd-bouwwijze wel ervaringen te vinden van personen uit de professionele wereld. Zo is er te lezen dat smd alleen maar een nieuwe vorm is van het verpakken van audio-onderdelen en dat het voor de prestaties niet uitmaakt. Ook wordt aangegeven dat er in smd-componenten kwaliteitsverschillen zijn. Er zijn inderdaad ‘audio-grade’ smd’s.
Anderen melden dat het gebruik van smd’s in versterkers een slecht idee is vanwege thermische problemen en de kwalitatief mindere manier van bevestigen in vergelijking met doorsteekonderdelen. Een punt is dat er een aantal topconverters is en ook een aantal versterkers opgebouwd met smd’s en zeer goed presteren. Maar, het is ook bekend dat er aan de levensduur van smd’s wordt getwijfeld in versterkers als gevolg van thermische issues. De vraag blijft in ieder geval staan of de oude bouwwijze met discrete componenten (through hole) op een print geluidsmatige voordelen heeft. Een ervaring is hier wel dat (vintage) apparatuur die zodanig (hardwired met discrete componenten) is opgebouwd doorgaans erg goed presteert.
Bel die Japanner en luister maar eens naar een Marantz 7T of naar de Krell PAM-series. Vaak gekmakend goed. De ZIA100 is in ieder geval opgebouwd uit discrete componenten.
Zenith Series ZIA 100 Integrated Amplifier
De Zenith Series is de meest betaalbare serie audioproducten van Angstrom Audiolab. Dit bedrijf met meer dan dertig jaar ervaring is feitelijk een artisenaat waar producten handmatig worden gebouwd. De top series bestaan allemaal uit buizenapparatuur die hardwired gebouwd zijn. Angstrom ontwerpt en bouwt vrijwel compromisloos. Het is een bedrijf dat niet mee wil doen aan de bekende marketinguitspattingen van bedrijven die over elkaar heen rollen met wilde claims en fancy prijzen. De consument wordt daar gek van en kan nauwelijks nog kiezen. Angstrom wil de producten simpelweg voor zichzelf laten spreken.
De bouwkwaliteit van Angstrom is ouderwets degelijk. Zware aluminium frontplaten, echte metalen knoppen met daarachter degelijke stappenschakelaars en potmeters. Die schakelaars, luidsprekerterminals en de in- en uitgangschassisdelen zijn niet vastgesoldeerd op een print, maar deze topkwaliteit materialen (onder andere Neutrik) zijn vastgeschroefd in het voor- of achterpaneel en met draden verbonden met de print. De ZIA100 versterker heeft ook twee VU-meters die verlicht kunnen worden door de ingebouwde leds. Deze versterker heeft massief houten zijkanten en is extreem robuust en degelijk gebouwd. Het gewicht is dan ook 36 kg. Het doet denken aan de vroegere topproducten van Luxman, Sansui, Krell, Levinson en Marantz. Een bouwkwaliteit die je tegenwoordig alleen nog ziet bij zeer dure apparatuur.
Deze versterker is totally no nonsense en spartaans. Het gaat hier alleen maar om de pure audiokwaliteit. Er is een gewone (Apple) afstandsbediening, geen displays en geen app. Dat zijn allemaal modieuze en onnodige voorzieningen waar je meestal binnen vijf jaar problemen mee krijgt.
Klein compromis
Hoewel Angstrom primair hardwired met buizen wil bouwen, heeft men voor de Zenith Series een compromis gesloten. Er wordt gebouwd op een print, maar met through hole discrete componenten. In het hele apparaat is geen IC of smd te bekennen. Mogelijkerwijs wel in de drivers voor de VU-meters en de remote control. Maar, het is veel waarschijnlijker dat het VU-meter signaal rechtstreeks ergens uit de signaalweg komt en via een simpele gelijkrichter en wat passieve componenten, voor de terugloop, aangeboden wordt aan de meters. De print in de ZIA100 is feitelijk een compromis, maar wel van een uitzonderlijke kwaliteit en met goud gecoverd.
Deze boards voldoen aan de ENIG standard. Dat staat voor Electroless Nickel Immersion Gold en zulke boards kun je bijvoorbeeld vinden in de James Webb ruimtetelescoop. Angstrom doet een selectie van discrete componenten. Die zijn van topklasse, maar ze gebruiken geen esoterische onderdelen zoals gold- en silverfoil condensatoren. De simpele reden is dat ze geen geluidsmatige voordelen bieden ten opzichte van de beste standaard componenten.
De ZIA100 is een hybride versterker. Angstrom geeft aan dat je dan het beste van solid state en van buizen kunt combineren. De differential input stage komt uit de top of the range Stella en Orion Series en is opgebouwd met 8 buizen. Er zijn zeer korte signaalwegen om de maximale audiokwaliteit te waarborgen.
Techniek
Een blik onder de motorkap van de ZIA100 zal de meesten op het verkeerde been zetten. Er is een drietal transformatoren zichtbaar. De logische gedachte gaat uit naar een voedingstrafo en een tweetal uitgangstrafo’s. Helemaal fout dus. De uitgangstrap is opgebouwd met MOSFETS. Er zijn dus geen uitgangstrafo’s nodig. Maar, Angstrom zet enorm in op de voeding. De drie fysieke trafo’s zijn er in werkelijkheid vier. De eerste trafobehuizing biedt intern een tweetal transformatoren. Eentje zorgt voor de anodespanning en filamentvoeding van de buizen. De tweede zorgt voor de relais, de LEDs, de VU-meters en het remote control board. De tweede trafobehuizing biedt de hoofdvoeding voor de MOSFETS van het rechter kanaal.
Er zijn twee secundaire wikkelingen. Elke MOSFET heeft dus een eigen voeding met een gelijkrichter, bestaande uit high speed diodes en een condensator filter. De derde trafobehuizing biedt dezelfde functionaliteit, maar dan voor het linkerkanaal. Ongekend om delen van de schakeling van eigen transformatoren te voorzien. Dat zal sterk bijdragen aan de enorme prestaties van de ZIA100.
Circlotron
Zoals bekend kun je met buizen, maar ook met solid state devices een push-pull eindtrap bouwen. De ZIA100 heeft een speciaal type push-pull eindstage, opgebouwd met MOSFETS. Die is gebaseerd op de zogenaamde Circlotron-schakeling, Het patent werd in 1954 aangevraagd door Electro Voice. Zij bouwden daarmee een achttal Circlotron versterkers (onder andere de A20 en A50). Ook Philips heeft zulke versterkers gebouwd (AG 9007 en 9006). Bij een standaard push pull schakeling worden beide helften afwisselend aangestuurd vanuit een fase draaier. Je hebt daar zogenaamde complementaire transistoren voor nodig (npn en pnp of N- en P channel MOSFETS. Complementaire solid state devices hebben geen perfecte tegengestelde karakteristieken. Dat betekent simpelweg dat de vervorming hoger is.
Een Circlotron gebruikt uitsluitend identieke N-type laterale MOSFETS. Het is een volledig symmetrische ‘zwevende’ bridge met dus identieke MOSFETS voor beide helften van de push pull. Zo’n circuit moet dus aangestuurd worden door signalen die in tegenfase zijn en afkomstig uit de input stage. De ZIA100 heeft balanced ingangen. Maar, als je unbalanced signalen aanbiedt (via de rca’s), dan is er een extra phase shifter aanwezig die van het signaal ook een tegenfase versie maakt.
Voordelen
Wie hierover even verder nadenkt zal direct begrijpen dat de absolute symmetrie van deze versterker vrijwel alle even order vervorming onderdrukt en derhalve ook de ongewenste uiteindelijke harmonische vervorming. Omdat de versterker van nature volledig is gebalanceerd, worden alle upstream storingen geblokkeerd.
Intermodulatiestoring wordt door de afwezigheid van RFI dus sterk verminderd en de S/N ratio neemt enorm toe. De opbouw van deze versterker is extreem simpel. Een inputstage en een output Circlotron. Dat is een zeer korte signaalweg en kan gebouwd worden met een minimaal aantal componenten. Die hele opbouw verklaart de enorme schoonheid van het gepresenteerde signaal.
Gain en volume
De ZIA100 heeft zowel een gain- als een volumeregelaar. Het signaal komt van de drie xlr of twee rca inputs. Dan is de mate van versterking (gain) in te stellen en vervolgens het volume. Voor bronnen met een hoge uitgangsspanning kan de gain teruggeregeld worden. De eindtrap wordt dan niet overstuurd. Voor bronnen met een zwakker uitgangssignaal kan de gain worden verhoogd, waardoor de versterker ook de maximale output kan leveren. Feitelijk heb je met de combinatie van een gain- en een volumeregelaar invloed op de signaal/ruisverhouding. De kunst is om een combinatie van deze twee regelaars te maken, zodat de s/r-verhouding steeds zo optimaal mogelijk is en er geen oversturing is.
Er is ook een tape-out via rca. Op zo’n versterker sluit je uiteraard je Studer of Telefunken open-reel machine aan. De twee andere knoppen zijn voor de ingangsselectie en om het licht van de VU-meters te schakelen. Eigenlijk past het felle witte licht van de meters niet helemaal bij het fraaie retro-uiterlijk van deze versterker. Maar, je kunt dan wel goed zien hoeveel procent van het maximaal beschikbare vermogen (100 Watt/4 Ohm) samen met de luidsprekers ontwikkeld kan worden.
Epiloog
De Angstrom ZIA100 integrated amplifier is een handgebouwd apparaat van de allerhoogste kwaliteit. Gebouwd met de beste materialen en op een klassieke manier. Als er een enkel object is waar de term 'pride of ownership' op van toepassing is, is het deze versterker.
De ZIA100 komt met de degelijkheid en de no nonsense functionaliteit van vroeger. Uit een tijd waarin bevlogen audio-ontwerpers nog dachten in termen van de hoogst haalbare geluidskwaliteit en een constructie als een tank. Dat staat haaks op de huidige wereld waar het vaak gaat om zo laag mogelijke productiekosten, een technische en economische levensduur van nog geen 5 jaar en de nodeloze toevoeging van modieuze toeters en bellen. Deze versterker doet alles goed, klinkt ronduit geweldig en activeert in hoge mate het knuffelhormoon. Je kunt er alle soorten muziek mee draaien. Ook je badass-heavy-hard-deep-dance-tracks. Het is een van de allerbeste integrated versterkers die je kunt vinden, pain in the ass voor de concurrentie, vraagt best even een investering, maar valt absoluut niet in de categorie van de fancy prijzen. Love at first sight.
Angstrom ZIA100
9.500 euro | symphonyaudioimport.com
