SAMENVATTING

In de luisterruimte werden diverse platenspelers recent voorzien van DS Audio cartridges. Om precies te zijn, de twee basismodellen die voor veel vinylvrienden bereikbaar zijn. DS Audio is bezig om analoge weergave vanaf vinyl naar een nieuw referentiepunt te brengen. Dat mag wat mij betreft wel na ruim tachtig jaar dominantie van MM- en MC-cartridges. 

Platenspelers en taperecorders zijn de primaire liefde van uw recensent. Dat is geculmineerd in een rijtje platen en tapes en het jarenlang restaureren en beluisteren van allerlei platenspelers en taperecorders. Vrijwel alles wat de moeite waard is, heeft hier wel eens staan spelen. Ook is er een al jarenlang en nog steeds lopend onderzoek naar toonarmen en elementen. Momenteel is er sprake van de restauratie van een professionele phonoversterker uit de jaren zestig, die door een industrieel bedrijf werd gebouwd voor de Zweedse radio. Simpel maar professioneel en gebouwd met de allerbeste onderdelen, waaronder nu kostbare en nauwelijks meer te krijgen in- en uitgangstrafo's van Haufe.

Lifecycle

Analoog volgt een opmerkelijke zogenaamde lifecycle. Dat betekent dat een product komt, vervolgens is het mainstream en daarna verdwijnt het weer. Een voorbeeld is de videorecorder. Los van een enkele verzamelaar van VHS- of Betamax-tapes, worden die apparaten niet meer gebouwd en gebruikt. Vinyl heeft een bijzondere lifecycle omdat deze afliep na 1990 en vervolgens weer ijzersterk teruggekomen is. Edison vond de fonograaf uit. Een naald schreef de informatie in een wasrol en die groef kon afgespeeld worden met hetzelfde apparaat en werd hoorbaar via een hoorn. Emile Berlinger was feitelijk de uitvinder van de vlakke grammofoonplaat met groeven die in het horizontale vlak werden geschreven (de 78-toeren plaat). Weergave van deze 78-toeren platen ging aanvankelijk via een hoorn. Edison had in 1912 ook een vlakke plaat bedacht (de Diamond Disc). Hij kwam in 1923 met de Diamond Disc speler voor de eigen Edison-discs. Die platen waren 6mm dik en de informatie was in het verticale vlak geschreven (dalen en bergjes). De Diamond Disc speler draaide 80-toeren per minuut en had al een armlift en een saffier.

Wie luistert naar zo'n fonograaf of hoorngrammofoon zal constateren dat het geluid niet enorm verfijnd is, maar wel enorm realistisch. Het heeft een enorme kamervullende power en een geweldige dynamiek en snelheid. Het klinkt levensecht en latere modellen 78-toeren grammofoons presenteerden al vaak een veel betere geluidskwaliteit. Uw auteur heeft talloze van die apparaten beluisterd.

De essentie is dat het hele proces analoog is, maar ook volledig mechanisch. De opname van stemmen en orkesten ging via een hele grote hoorn die als microfoon werkte en ook de weergave ging via een hoorn. Leuk is dat al die apparaten na honderd jaar nog perfect draaien en je kunt er nog elke dag mee naar muziek luisteren. Je moderne streamer of dac gaat waarschijnlijk net vijf jaar mee.  

Elektronica

Rond 1925 werd de zogenaamde elektromechanische phono cartridge geïntroduceerd. Het werd toen mogelijk om platen 'elektrisch' af te spelen en het geluid weer te geven via een versterker en luidsprekers. Er waren verschillende principes (kristal, keramisch, MM en MC). Namen uit die tijd zijn General Electric, Decca, Shure, Ortofon, Garrard (GMC5), Elac, Acos, Ronette en AKG. Er waren eerst mono-cartridges voor het afspelen van 78-toeren platen. Later kwamen mono- en stereo-cartridges voor de 12-inch en 10-inch vinylplaten. Ortofon was de eerste fabrikant die in 1948 met een MC-cartridge kwam (de M3D). Tegenwoordig zijn nog veel cartridges beschikbaar of uit te rusten met naalden voor 78-toeren platen.   

Geluid kwam dus in aanraking met elektronica en was daarvoor een volledig mechanisch proces. Elektronica heeft (nog steeds) nadelen met betrekking tot de geluidskwaliteit. Kort door de bocht zijn we een stukje realiteit van het vroegere geluidsbeeld kwijtgeraakt.

Er is een verschil tussen de uiterst simpel gebouwde Shure M65 Stereo Conversion Preamplifier (rond 1963 en realistisch klinkend) en veel moderne phono-versterkers met opamps, vijf stages en talloze passieve componenten. Die slaan het geluid vaak morsdood. Laten we zeggen dat er enig realisme verloren is gegaan. 

Alternatieven

Terug naar de lifecycle van de MM- en MC-cartridges is op te merken dat deze al heel lang duurt. Er zijn in de loop van de historie alternatieven ontwikkeld. Philco bouwde in de veertiger jaren een photo-elektrische platenspeler, Stax en Toshiba bouwden electret-condensator cartridges, Soundsmith en Panasonic kwamen met zogenaamde strain-gauge cartridges en Toshiba kwam later ook met optische cartridges.

De Soundsmith strain-gauge heeft een tijdje in de luisterruimte gespeeld en klonk spectaculair goed. Al die vernieuwingen hebben nooit de massamarkt bereikt en de MM- en MC-techniek van de troon gestoten (lees hier meer over de verschillen tussen MM en MC, red.).

Vanuit een historisch technologisch standpunt gezien is de MM- en MC-techniek feitelijk verouderd. Na tachtig jaar is het einde van de lifecycle in zicht. Dat wil niet zeggen dat er met veel van die huidige en ook nog met de beroemde exemplaren van vroeger (Shure V15 type V, ADC XLM enzovoorts) geen subliem geluid te krijgen is, maar het vergt kennis en ervaring op het gebied van systeembouw om dat echt goed voor elkaar te krijgen.

In zekere zin is zo'n DS Audio-set minder problematisch voor de consument dan MC- en MM-cartridges. DS Audio uit Japan is de grote uitdager en vernieuwer. De marktbenadering is slim. Ze hebben een ínstap-set en vervolgens sets waar je voor het state-of-the-art model pakweg 70K mag aftikken. Het punt is alleen dat de instapset al zoveel bizarre kwaliteit heeft dat je aan de rest nauwelijks meer denkt.

Techniek

Een DS Audio cartridge heeft gewoon een cantilever en naald. Verschillende naaldvormen en cantilever-materialen kenmerken de oplopende reeks van cartridges, naast nog enkele andere verschillen. De cantilever bevat geen spoel (MC) of magneet (MM). Aan de cantilever is een zogenaamde 'light shading plate' bevestigd met een dikte van 100 microns en een massa die minimaal tien keer kleiner is in vergelijking met de magneet of spoel.

Bij de DS003 is de massa nog 50% lager. De shading plate is in de nieuwe generatie cartridges gemaakt van 99.9% puur beryllium. Veel lichter dan het eerder gebruikte aluminium. De cantilever hoeft dus aanzienlijk minder massa in beweging te zetten en je hebt ook geen magnetische weerstand. Alle cartridges uit de derde generatie hebben voor zowel het linker- als het rechterkanaal een eigen infrarood LED en fotocel. De shading plate beweegt in het licht van de LEDs en de fotocellen registreren het verschil in helderheid. De beweging vanuit de groef wordt dus omgezet in een verandering van voltage vanuit die fotocellen. Puur analoog. 

De beweging van de shading plate wordt gelezen in de vorm van twee aparte kanalen. Door de specifieke beweging van de shading plate kan elke fotocel alleen de beweging oppikken van het eigen toegewezen kanaal. Het outputvoltage van eerdere generaties cartridges was 40mV.

Bij de nieuwe DS003 is dat 70mV. Dat resulteert in een betere signaal-ruisverhouding. Dus een helderder signaal en minder ruis. De output van de cartridge is dus een puur analoog signaal in de vorm van een spanning. Er is absoluut niets digitaals aan. De LEDs in de cartridge hebben een voedingsspanning nodig. Die wordt uit de equalizer toegevoerd door de blauwe en groene draad. De andere draden leveren de spanning (audiosignaal) voor rechts en links. Die draden moeten onafhankelijk zijn van elkaar en mogen niet verbonden zijn met de aarde van de draaitafel of arm. Wie twijfelt, vraagt dat aan de dealer.

Equalizer

Een 'gewone' phonoversterker is niet bruikbaar met een DS Audio cartridge. De equalizer van DS Audio levert de voedingsspanning voor de cartridge en zet de spanningen, afkomstig van de cartridge, om in een lijnsignaal dat aangesloten kan worden op de lijningang van een voorversterker of geïntegreerde versterker. Ook aan die equalizer is niets digitaal. Er is ook geen RIAA-correctie.

Bij een MM- of MC-cartridge neemt de output toe als de frequentie (de snelheid) stijgt. Je noemt dat 'speed proportioneel'. Dat vraagt vervolgens om de bekende RIAA-correctie. Een optische cartridge daarentegen is 'amplitude proportioneel'. De output van de groef wordt hier van de laagste tot de hoogste frequentie 'flat' doorgegeven. Het correctiecircuit is derhalve enorm simpel. De equalizers hebben verschillende instellingen en uitgangen voor de laagweergave (hoogdoorlaatfilter).

De equalizer komt met de sets, want je koopt doorgaans een cartridge, samen met de equalizer.

Beide zijn ook los beschikbaar. Elke cartridge is te combineren met elk model equalizer. Het is heel slim dat DS Audio de equalizertechniek als licentie beschikbaar stelt aan andere fabrikanten. Je ziet nu ook dat er equalizers komen van andere bedrijven (bv. Meitner en EMM Labs), maar dat er ook versterkers in de markt zijn met de ingebouwde equalizer van DS Audio. Wellicht is die EQ ook straks als DIY-project te bouwen.

Het is dus wachten op nog meer andere fabrikanten die straks komen met optische cartridges. Gezien het succes van DS Audio zou dat wel eens heel snel kunnen gebeuren en is er een revolutionaire en zeer verheugende vervolgstap gezet op analoog gebied. DS Audio heeft de equalizers en de cartridges de afgelopen jaren steeds verbeterd. De derde generatie bestaat uit de DS-E3, DS003 en DS-W3 voor degenen met een modale kantoorbaan. Wie verder wil kan terecht bij de DS Master3, de Grand Master en de Grand MasterEX.

Met betrekking tot die Flagship Series bestaat de keuze uit een nieuwe Mercedes of een elementje voor je draaitafel. De oplopende reeks cartridges kennen onder andere verschillen in de naaldvorm en het materiaal van de cantilever. Zie de website van DS Audio voor de exacte technische details (link onderaan de pagina).

Systeem

In 2023 was hier de DS Audio DS-W2 op bezoek die toen enkele weken heeft gespeeld in de Bergmann Galder/Odin-draaitafel. Deze keer staan het instapmodel DS-E3 en de DS003 in de luisterruimte. Het zal bekend zijn dat als je top-apparatuur wil beoordelen, het ook noodzakelijk is om een weergavesysteem te hebben van vergelijkbare kwaliteit. Het Kenwood-setje met de gewaardeerde Pro-Ject draaitafel moest dus even aan de kant, leveranciers werden gebeld, de busjes reden af en aan en uiteindelijk stond er een high-end systeem waar de DS Audio cartridges schaamteloos in zouden kunnen excelleren. De bijpassende draaitafel kwam met een 12-inch toonarm.

Tunen van zo'n systeem kost enige tijd. Dat gebeurt met geavanceerde apparatuur van onder andere Tektronix, meetplaten van CBS en de NRU en mallen van Acoustical Systems. Met meetsignalen kun je zo'n heel systeem 'doorfluiten' en graphics geven aan of de match met de kabels klopt en de match tussen de versterkers en luidsprekers. Tek heeft traditionele spectrum analyzers maar het is dan lastig om de dynamische eigenschappen van signalen te meten. Dat kan beter met een zogenaamde signal analyzer. Leuke hulpjes die je uiteindelijk aanvult met luisteren.

Vervolgens is ook nog enig vinyl nodig. Dus een ritje van twintig kilometer naar het archief. Daar staan platen in rekken, maar er zijn ook nog losse dozen. Uit beide bronnen vul je dan willekeurig en soms iets minder willekeurig een koffertje met platen. Op straat zien ze je dan slepen met een berg vinyl, niet wetende dat je naar de nieuwste innovatie gaat luisteren, die vast niet bekend is bij al die streamers met hun headphones. Op het koffertje staat 'property of a vinyl junkie'. In ieder geval voldoende materiaal voor een avondje luisteren.

Realistisch denken

De prijs voor een DS Audio-set bestaat uit een bedrag voor de cartridge en voor de equalizer.  Om eerlijk te vergelijken met een op MM of MC gebaseerde configuratie zou je naast de prijs van de cartridge ook de phono-voorversterker mee moeten nemen. Wie een ingebouwde phono-trap in de versterker heeft geniet een voordeel, maar in de praktijk zijn losse phonoversterkers doorgaans beter dan zo'n ingebouwd exemplaar.

De DS-E3 cartridge alleen kost 1399 euro. Dat is even losjes genomen een bedrag waar je een MM of MC voor koopt waar je al flinke prestaties van mag verwachten. De betere exemplaren kunnen voor dat geld best een zeer goede performance leveren, die soms ook bereikbaar is met nog voordeliger cartridges. De prijsrange voor cartridges tussen de 800 en 5000 euro vormt een soort optimum. Los van een enkele uitzondering ga je daarboven vooral veel meer geld uitgeven voor hele subtiele toenames in kwaliteit. Als het je als fabrikant niet lukt om voor maximaal 5K de allerbeste cartridge te bouwen, dan roept dat vraagtekens op. Het punt is alleen dat de DS-E3 de meeste van deze elementen het bestaansrecht best al moeilijk maakt.

Muziek

Er is begonnen met het luisteren naar de DS-E3. Die eerste minuten zijn essentieel, want je hoort dan ogenblikkelijk de verschillen met MM/MC-configuraties. Als je een uurtje luistert, dan wordt die betere prestatie weer als normaal ervaren. De eerste track heet Just a closer walk with thee, op 'Árnett Cobb' (Timeless SJP 174). Die tracks cruisen op een gemiddeld geluidsniveau tussen de 65 en 75 dB. Het studioreferentieniveau voor mixen en masteren waarbij de perceptie van een juiste balans ontstaat. Op een gegeven moment haalt Cobb op een enorme manier uit op de tenorsax. Er is een meting gedaan en die kwam uit op 87 dB. De cartridge en de rest van het systeem halen dus ongeveer 17dB sterker uit dan het gemiddelde. Dat is een enorme dynamieksprong, zegt alles over de dynamische kwaliteiten van het DS-systeem en luidsprekers van mindere kwaliteit zullen dat niet eens overleven.

De DS-E3 klinkt ook enorm gedetailleerd. Hier geen hyperdetail omdat het hoog is opgefokt. De set klinkt extreem neutraal met de perfecte tonaliteit. Luister hiervoor naar het Concert voor harp en orkest in Bes op. 4 nr.6 van Händel (DGG2563 182). Verder valt de enorme ruimtelijkheid op. Het is niet zo, zoals zoveel stereosystemen doen, dat de luidsprekers alle geluiden op een enkele lijn plaatsen ver achter de luidsprekers. Hier is echt sprake van gelaagdheid in de diepte. Er is geluid aan de voorkant en ook, in lagen naar achteren toe. De homogeniteit van de weergave is indrukwekkend. De muur van geluid is continue. Niet dat je links iets hoort, vervolgens is er niets, dan in het midden iets, weer leegte en dan ter rechterzijde enig geluid. Je hoort ook het laag, midden en hoog niet apart toeteren. Er is een enorme integratie. Het laag integreert ook zeer goed en gaat ook erg diep.

De DS-E3 scoort hoog op het gebied van realisme. Wat er voor je neus staat heeft een hoge mate van herkenbaarheid voor iedereen die bekend is met livemuziek. Het geluid is ook spannend, er is met zo'n mooie term 'pace & rhythm' en je wordt betrokken bij de muziek. Velen zullen de ervaring hebben dat sommige muziek, waaronder vaak wat meer avant-garde en experimentele uitingen ronduit saai overkomt. Denk aan sommig materiaal op de ECM en trptk labels. Niet met de DS Audio set. Je wordt er aan je haren bijgesleept en de muziek op deze en andere labels wordt ronduit fascinerend. Een voorbeeld is de soundtrack van 'Memoirs of a Geisha'. Met John Williams, Yo Yo Ma en Itzhak Perlman. Die plaat is door ondergetekende even ondergewaardeerd geweest, maar een intrigerende ervaring tijdens het afspelen met de DS Audio.

De DS-E3 is al een zeer geduchte concurrent voor heel veel cartridges in de markt. Denk dat veel muziekliefhebbers daar heel blij van worden. Overschakelend naar level 3 van de beoordeling (dat is al erg streng) is de E3 ook niet de ultieme cartridge. Die bestaat ook niet. Hoewel al op hoog niveau mag het laag in definitie een streepje beter, net zoals de focussering en de diepte van klank. Om de goodies van de E3 te kunnen ervaren heb je ook geen platenspeler nodig van 7K en hoger. De cartridge heeft onder andere gedraaid in een vintage platenspeler uit 1968. De prijs indertijd was 600DM voor het loopwerk, voor de toonarm 448DM en voor de plint 110DM. In die tijd best serieus geld en dat moet je natuurlijk omrekenen naar een huidige prijs. Toch zijn er momenteel platenspelers tot 5K waarin de E3 echt kan shinen.

DS003

Wat gebeurt er nou na het upgraden naar de DS003? Heel eerlijk gezegd waren de verwachtingen niet heel hoog, vanwege de enorme prestaties van de E3. Misschien nog een streepje meer detail en focussering vanwege de andere naaldvorm? Helaas, de DS003 veroorzaakte een enorme schok. Een significant en verbazingwekkend verschil met de DS-E3. Dat wordt bovenal veroorzaakt door de veel betere equalizer. De eerste indruk was gewoon van dit is het helemaal. Dit doet alles wat je wilt op analoog gebied. Het eerste verschil bestaat uit iets ongrijpbaars dat je aan kunt duiden met beleving en betrokkenheid. Dat lijkt op thuiskomen. 'Memoirs of a Geisha' neemt je volledig in beslag en de mate van realisme is nog hoger.

Een fundamenteel verschil met digitaal is dat het beste analoog omhullend is. Je wordt omringd met een zee van diep harmonisch en rijk geluid waarin je als het ware opgenomen wordt. Die indruk wordt ook versterkt omdat de focussering van de DS003 veel beter is. Je krijgt daardoor een contrastrijk en grijpbaar geluidsbeeld. Een tweede verschil is dat het laag nog beter integreert, een verbazingwekkende focussering heeft en extreem diep gaat.

Over het laag is ook total control. Hier geen walm van onsamenhangend geluid met lagere frequenties. Luister naar het indrukwekkende en in balans zijnde laag op Mercy Street (So, Peter Gabriel), op Finding Satshu (Memoirs of a Geisha) en in het vijfde pianoconcert van Beethoven op de testpressing (white label) met Stephan Bishop Kovacevich en Sir Colin Davis (Philips 6527). Alleen al die pianoklank is uitzonderlijk en er staat echt een enorme vleugel n de kamer. Wat ronduit spectaculair is, is de integratie van het laag met de rest, de enorme coherentie in het geluidsbeeld en de diepte en kracht van dat laag.         

De klank van de DS003 en de mate van realisme zijn ook verder ontwikkeld. Luister naar de stem van Shirley Horn op een testpressing van Mercury (Horn of Plenty, Shirley Horn with the Quincy Jones Orchestra). Ook de stem van Etta James op een testpressing van het befaamde Chess label is indrukwekkend. At Last werd later, in het kader van een film (Cadillac Records), nog buitengewoon goed gezongen door Beyoncé. Lady Blackbird demonstreert op 'Black Acid Soul' opnieuw de fraaie weergave van het middengebied. Het voordeel van testpressings is dat het vaak de eerste exemplaren van een stamper zijn. Je hebt dan de maximale geluidskwaliteit. Het beroemde SteepleChase-label laat een loeistrakke en zeer kleurrijke bas horen en een uitzonderlijke sax-solo. (Doug Raney Quartet, Listen).

De enorme snelheid van de DS-cartridges komt naar voren op In Pursuit Of the 27th Man van Horace Silver. Deze eerste Blue Note persing van die opname klinkt magistraal en dat geldt niet voor alle first pressings op dit label. Luister naar de snelheid van de percussie, opgenomen door Rudy van Gelder en zoals gebruikelijk rechts in beeld. Soms hebben audiosystemen de neiging om een soort brei te maken van opnames met een complexe instrumentatie. De DS003 houdt die complexiteit volledig transparant en volgbaar. Met name in The Creator has a Master Plan (Karma, Pharoah Sanders, Impulse/ABC Records A-9181).

Aan de Amsterdamse Grachten, gespeeld door draaiorgel De Arabier, zet nog even een overtuigend stukje realisme in de luisterruimte. Dat is een echte reality-check. Een enorme indruk maakt La Vie en Rose, gezongen door Patricia Kaas op de nieuwe Music On Vinyl release. Platen klinken hier als een cd. Volledig zonder tikken, ruis of spetters tegen een inktzwarte achtergrond. DS Audio cartridges hebben ook een betere signaal/ruisverhouding. De DS003 is wel discriminerend. Je hoort genadeloos de kwaliteit van de plaat. Deze cartridges zullen een slechte kwaliteit niet romantiseren.

Epiloog

Coherentie, puur realisme, integratie, een gigantische snelheid, klankdoorgifte, laagweergave, betrokkenheid, transparantie, ruimte, detaillering en focussering zijn bij de DS-cartridges ver doorontwikkeld. Je moet heel hard werken om dat voor elkaar te krijgen met bestaande MM/MC-cartridges. DS Audio heeft een belangrijke stap gezet. Het is de verdere perfectionering van een al heel lang bestaande technologie en evolutionair gezien een volgende stap in de vervolmaking van analoge weergave. Als het spel goed wordt gespeeld, dan is de markt wellicht binnen vijf tot zeven jaar voor een groot deel overgestapt op optische cartridges.

De DS-E3 speelt al zeer goed. De DS003 gaat daar echt bovenuit en is een ernstige bedreiging voor alles met de term MM of MC op de doos. Daarmee wordt niet beweerd dat je met deze traditionele technieken ook geen zeer goede resultaten kunt bereiken, maar dat vraagt om zeer veel ervaring. De prijs voor de DS003-set is 6.298 euro. Dat is een serieus bedrag, voor een raging vinyl addict nog bereikbaar en deze set is ook een soort optimum. Wellicht de beste prijs-kwaliteitverhouding binnen het leveringsprogramma.

Het is niet ondenkbaar dat de modellen uit de Flagship Series nog verder komen. Toch doet de DS003 eigenlijk al alles goed. Wellicht geldt voor die topmodellen ook de wet van de verminderde meeropbrengst. Mogelijkerwijs gaat ondergetekende dat nog een keer beleven als Mafico weer wat dozen stuurt met het adres van deze ruimte. Ondergetekende vindt die DS003 een megaprestatie van DS Audio. Simpelweg bizar en dat was ook de mening van enkele zeer kritische vinylvrienden die flabbergasted en totally impressed huiswaarts keerden.     

DS Audio DS-E3 en DS003