Na een gedwongen pauze van maar liefst twee edities vond afgelopen week eindelijk weer de High End-show in München plaats. Iedereen die van dichtbij of ver met hifi bezig is slaakte een zucht: "Eindelijk weer een beurs om nieuwe producten voor te stellen en te netwerken." In deel 1 van ons verslag nemen we je mee over de showvloer, in aanvulling op de live items van de voorbije dagen. In deel 2 duiken we in de high end-sets plaatsen, en dat lees je inmiddels hier.

HEM 2022

Dat de High End-beurs of HEM anders zou zijn dan in het verleden, dat was een feit. Onder meer de slechte beschikbaarheid van componenten en chips weegt nog altijd heel zwaar door bij alle audiomerken. “En dat gaat nog tot ver in 2023 blijven duren”, vertelde een productspecialist. Vanuit Azië reizen is bovendien soms nog uitdagend. Een aantal merken lijdt bovendien onder een acuut personeelsgebrek. De gevolgen daarvan zag je hier en daar op de beurs, onder meer in de hallen waar kleinere stands soms ontbraken. De eerste twee dagen kwamen ten slotte rustiger over omdat ze werder voorbehouden voor de handel en pers. Zaterdag en zondag waren meteen een stuk drukker, dankzij de uitverkochte publiekstickets.

Kommer en kwel in München? Neen, integendeel. Het is ook zo dat heel wat hifi-merken eindelijk de producten konden voorstellen die ze eigenlijk een jaar eerder wilden onthullen. De extra tijd die ze kregen heeft in bepaalde gevallen ingenieurs de kans gegeven om nog verdere verfijningen aan te brengen. Sommigen hebben de afgelopen periode zelfs gebruikt om dingen fundamenteel te veranderen of nieuwe richtingen te onderzoeken.

We denken dan bijvoorbeeld aan DALI’s Kore, een absoluut topmodel op zeer hoog niveau – maar dat voor de Denen daarnaast een opportuniteit bood om zwaar te investeren in nieuwe apparatuur en fabricagemogelijkheden. En dat ga je zien aan toekomstige producten, durven we wedden.

Of de Concept 50 van Monitor Audio, nog zo’n vlaggenschip van een merk waar je het niet van had verwacht. Ook hier draait het om meer dan de speaker zelf, maar is het een signaal dat de het verjongde designteam bij de Britten barst van de ambitie.

Aan de andere kant van de schaal viel het op dat sommige kleinere merken die vanuit een bescheiden start een stuk matuurder en groter waren geworden. Twee voorbeelden daarvan zijn ten eerste Volumio, een Italiaans firma die vroeger wat meer op de tweaker mikte maar met een nieuwe generatie knap afgewerkte apparaten voor de brede mainstream echt de aandacht trok. En Auris Audio / Earman, dat vanuit Servië begon met (vooral) de headfi-markt te bestormen maar inmiddels een hele breed aanbod aan heel fraaie hifi-apparaten aan kan bieden. Er staan zelfs draaitafels - met gouden toonarm, zagen we - op de planning.

We merkten ter plekke in elk geval heel goed dat heel de audiowereld die HEM-beurs écht nodig had. Veel hifi-producten, distributiedeals en uitzonderlijk zelfs volledige merken ontstaan vanuit overleg en persoonlijke contacten die hier mogelijk zijn. De terugkeer van zo’n grote internationale beurs was dus echt essentieel.

In dit eerste deel zoomen we vooral in op meer mainstream-producten, in deel twee belichten we wat er allemaal te vinden was in de kamers van de high-endmerken. De opdeling is uiteraard soms wat arbitrair.

Vinyl voor metalheads 

We hebben geen idee hoe groot de markt is voor een draaitafel dat op een uit kluiten gewassen ninjaster lijkt. Maar als je daarvoor valt en/of je bent een fan van Metallica: dan is de speciale editie van Pro-Ject misschien jouw ‘One’. Ride maar als de bliksem, want er zijn er wereldwijd slechts 400 stuks. Het is in elk geval iets anders dan de vele Beatles-edities die Pro-Ject in voorbije jaren uitbracht.

Los van die metal-uitspatting waren er opvallend veel platenspelers in München te signaleren, al dan niet met een traditionele vorm. Er zijn er altijd wel heel veel, omdat de HEM-beurs naast mainstreammerken altijd gespecialiseerde bouwers aantrekt die toestellen maken die je niet zomaar in een doorsnee winkel zal terugvinden. Toch leken het er anno 2022 nog meer dan vroeger te zijn, van betaalbare spelers tot de absolute top. We denken – maar weten het niet zeker – dat Clearaudio de kroon spande met de Statement V2. Te koop voor 199.025 euro, maar dan krijg je er een toonarm en cartridge bij, voegde een Duitse verkoper er fijntjes bij. Over die laatste 25 euro kun je vast onderhandelen.

De grootste stand op vlak van platenspelers is uiteraard die van Pro-Ject. Het Oostenrijkse bedrijf is nu eenmaal de grootste draaitafelfabrikant ter wereld, ook als OEM-leverancier aan andere merken. Naast de lancering van een reeks goedkope platenspelers onder de E-naam (al dan niet met Bluetooth of pre-amp), wil Pro-Ject een lans breken voor het gebalanceerd aansluiten van draaitafels. Volgens Heinz Lichtenegger, CEO van het merk, levert dat vanwege de vele storende elektronische toestellen die mensen tegenwoordig in huis hebben een echte meerwaarde. Het bedrijf brengt daarom nieuwe ‘B’-versies uit van de bestaande X2-platenspeler. Naast een MC-cartridge – een vereiste voor ‘True Balanced’, luidt het – is deze X2B uitgerust met een XLR-uitgang.

Daarnaast gaan er vele andere gebalanceerde draaitafels verschijnen bij Pro-Ject, zoals het high-end X8-model, en een reeks phono-voorversterkers die geschikt zijn voor gebalanceerde aansluitingen. De Oostenrijkers toonden ten slotte een prototype voor een absoluut 12.2-topmodel met een enorme voetafdruk.

Ook Thorens rust zijn hogere modellen al een tijdje uit uit met een gebalanceerde uitgang. Bij de Duitsers was de relatief nieuwe TD1500 zeker een belangrijke blikvanger, evenals de betaalbare TD 204 met phono-voorversterker ingebouwd. We bewonderden daarnaast een prototype van een nieuwe losse phono-voorversterker, incluis een opengewerkte versie. Deze TPP 1600 leek ons wel een high-end en bijzonder ding, vooral vanwege de vijf paar ingangen (incluis XLR) en de ingebouwde hoofdtelefoonversterker.

Omdat het luidsprekerassortiment van ELAC nog recent vernieuwingen kende, was er op speakervlak niet zoveel te melden bij het Duitse merk uit Kiel. Surroundliefhebbers met een groter budget ontdekten wel dat de Concept-familie uitgebreid werd met een centerspeaker. Maar ELAC had wel een nieuwe draaitafel mee, de Miracord 80. Qua design doet het denken aan de high-end Miracord 90, incluis arm uit koolstofvezel. Met 14 kg is het zeker geen lichtgewicht.

We wisten al wat we gingen ontdekken bij Technics: de verschillende kleurtjes waarin de gelimiteerde 50^ste verjaardageditie van de SL-1200 beschikbaar is. Rood en geel, al springt ook de groene versie echt in het oog.

En ook bij Linn zagen we precies wat we verwachtten: de Sondek LP12. Tja, het is nu niet alsof de Schotten na zowel decennia opeens die alom gerespecteerde LP12 zouden vervangen. Dat hoeft ook niet, want deze platenspeler blijft dankzij het verschijnen van upgrades zeer actueel. Wel tof dat Linn de zesde LP12 ooit geproduceerd mee naar München brachten.

Een van de mooiste draaitafels die we zagen was onderstaande, de AP-0 van Yukiseimitsu Audio. Met zijn stalen behuizing en pitch controls doet het wat denken aan een Jacob Jensen-design, maar dit is volledig door het Japanse bedrijf ontworpen. Als we de uitleg goed begrepen, bezit het een lager die in een magnetische veld zweeft. In Japan kost het toestel 14.000 euro, dus het is zeker geen apparaat voor iedereen.

Op dit prijspunt is trouwens meer concurrentie dan je zou verwachten. Clearaudio bijvoorbeeld, pronkte naast het eerdergenoemde topmodel op HEM met de Reference Jubilee die het vorig jaar lanceerde voor 16.500 euro. Ook niet goedkoop, maar daarvoor krijg je echte Spitzentechnologie. Eventueel te combineren met de 23.000-euro kostende Statement Phono die eerder dit jaar werd voorgesteld.

Vinylliefhebbers die het ultieme zoeken kunnen sowieso wel vooruitkijken naar leuke dingen. Nagra heeft voor hen een Reference-draaitafel die er spectaculair uitziet. Dat kon je eigenlijk zeggen over alles in de kamer van de Zwitsers. Daarbij hadden ze Wilson Audio-speakers opgesteld, zoals wel meer bouwers van high-end elektronica op deze beurs. 

Weergevers

Als het ging om nieuwe luidsprekers was High End München wel trouw aan z’n naam. Veel nieuwe betaalbare speakerlijnen vielen er niet te ontdekken, bestaande modellen stonden er natuurlijk wél. De nadruk leek toch vooral te liggen op hogere middenklassers en echte high-end producten. En op actieve modellen, maar die gaan we even onder een apart kopje behandelen.

We hadden het al over die DALI Kore en de Monitor Audio Concept 50, twee luidsprekers die zowel qua technisch als industrieel design heel erg van elkaar verschillen. Ook qua wat ze op sonisch vlak te bieden hebben. Gewoon al qua laagweergave, subjectief beleefd: de Kore overweldigde met vervormingsvrij ultrabassen, de Concept 50 van MA was dan weer extreem gecontroleerd.

Je kunt op een show zoals HEM veel demonstraties bijwonen, dat is een belangrijk deel van de fun. Leuk, al kun je niet altijd er veel definitieve conclusies over de getoonde apparatuur aan verbinden. De kamers zijn heel uiteenlopend qua grootte en indeling, en het vraagt soms veel werk om akoestische problemen op te lossen. Perslui hebben ook niet altijd de tijd om alle mogelijke sets uitgebreid te beluisteren. Het is dus een beetje gewaagd om favoriete luistersessies aan te halen – gegarandeerd volgt een mail van een merk dat klaagt dat hun kamer niet op zijn kwaliteiten gewaardeerd wordt. In deel 2 behandelen we wel nog een heel aantal kostbare high-endinstallaties, zoals bij het Nederlandse Grimm Audio en het Belgische Ilumnia. Bij laatstgenoemde sowieso nog een Nederlands product: Ikigai Audio. 

Een fraaie demonstratie beleefden we in de kamer van Yamaha, waar we twee nieuwigheden konden ontdekken. De Yamaha R-N2000A is een eerste, high-model in een nieuwe lijn stereoreceivers van de Japanners, die op termijn een opvolger voor de populaire R-N803D zal omvatten. Het is een knap ding. De R-N2000A verenigt die klassieke Yamaha VU-meterlooks met een klein OLED-scherm in de basis, en is uitgerust met streaming en YPOA-kamercorrectie. Dat laatste bleek heel nuttig in de lastige ruimte die Yamaha toebedeeld kreeg. Dat het zo goed klonk, was te danken aan YPAO maar ook aan de eveneens gloednieuwe NS-2000A-vloerstaanders. Deze fraaie speakers zijn de aanzet voor een hele familie, horen we in de wandelgangen. Daar moeten we wel even op wachten.

Leuk detail: de nieuwe versterker staat op een meubel van Solidsteel, waar we net over schreven

Het Franse Diptyque produceert heel aparte, ultradunne planar-paneelluidsprekers. Kan dat goed klinken? Verrassend genoeg echt wel. In München stonden de fonkelnieuwe Reference-modellen opgesteld, aangedreven door buizenversterking van Kora – een ander Frans merk uit de buurt van Toulouse.

Het was maar een kleine ruimte, maar het klonk wel heel ruimtelijk en groots.

Audiovector pakt dingen altijd wat eigenzinnig aan. Het presenteerde op de beurs bijvoorbeeld de QR7, een nieuw topmodel in z’n instap QR-lijn. Die familie bestaat al enkele jaren, maar toch komt er een nieuwe telg erbij.

De QR7 is een grote vloerstaander die twee 8-inch woofers en een midrange-driver van 6-inch huwt met de AMT-tweeter die zo kenmerkend is voor de Denen. Hierboven zie je echter de oudere QR5.

Nieuw zijn ze niet, maar er was veel aandacht voor: de aanvullende Concept-modellen van Q Acoustics. Mooi afgewerkt voor de prijs, vinden we. Ook Bowers & Wilkins heeft zijn nieuwe 800 D4-reeks al een tijdje geleden voorgesteld. Maar aangezien HEM de eerste internationale beurs is sinds die lancering, kregen de topmodellen van het Britse merk hier ook de nodige aandacht. De combinatie met Rotel-elektronica was geen verrassing, maar werkte wel uitstekend.

Moon by Simaudio kennen we vanwege hun elektronica, maar in München presenteerden ze voor het eerst luidsprekers. De Voice 22 zijn compacte boekenplankspeakers van circa 3.000 euro per paar die volledig in eigen huis ontwikkeld werden.

Ze kwamen wel aardig over. Apart is dat deze luidsprekers geleverd worden met een bijzondere basis die je desgewenst kunt verwijderen en die ontworpen is om plaatsing op een meubel te optimaliseren.

Over compact en speciaal gesproken: er zijn maar enkele honderden exemplaren beschikbaar van de donkergroene Silver 100 die Monitor Audio uitbrengt ter gelegenheid van z’n vijftigste verjaardag. Leuk dat een speciale editie ook betaalbaar blijft, dat is vaak niet het geval.

Bij Audio Physic misten we de presentatie van de high-end Medeos, die onder meer pronkt met een heel aparte midrange-driverconstructie. Maar in de plaats konden we wel genieten van een fraaie demonstratie van bovenstaande Spark-boekenplankspeaker op Primare-versterking. En dat vonden we helemaal niet erg.

Nostalgie werkt

In de hifi-wereld kom je ver door op nostalgie in te spelen. Niemand deed het zo expliciet als EPOS. Neen, niet de spinoff van Sennheiser, wel het herboren Britse merk onder leiding van Karl-Heinz Fink – de technische ontwerper van talloze speakers bij een varia van merken. Met posters die verwezen naar Back to the Future presenteerden ze de ES14N. 

Het design is vertrouwd, maar de techniek is helemaal up to date, hoorden we van Fink.

Dat Dynaudio in de inkomhal een Delorean zoals gebruikt in Back to the Future parkeerde, was een gelukkig toeval voor de Britten.

Ook IAG, de Chinese holding achter verschillende Britse luidsprekermerken, heeft meer dan genoeg reden om dit jaar feest te vieren. Om te beginnen is Wharfedale 90 jaar oud, en dat mag inderdaad gevierd worden. In München deden ze dat met de kleinere Ashton en de grotere Dovetale. Idem bij Mission, dat met de 770 een heel knappe luidspreker presenteert op een groter formaat en mét stand. De demo, onder meer met Luxman-versterking, een Lumin-netwerkspeler en de hoogste Thorens-platenspeler, was de moeite. In een eerder bericht vanuit onze liveverslaggeving lees je meer over de Mission 770.

Fyne Audio uit Schotland deed er niet flauw over. Zij omarmen enthousiast de nostalgische trend en lanceren een lijn speakers onder de naam ‘Vintage’. Hifi-kenners zullen snel ‘dit lijkt op oude Tannoys’ denken, wat niet gek is gegeven de achtergrond van verschillende topmensen bij Fyne. Ze bevatten echter heel wat technieken die van het merk zelf zijn, zoals de IsoFlare-basis en Fyne Flute-surround.

De Vintage 12 konden we niet missen; dit model is een kloek ding (denk: kleine koelkast) en bezit een aantrekkelijke afwerking in walnoot. Met 96 dB gevoeligheid zou het extreem makkelijk aan te sturen zijn.

Geen elektronica nodig 

Een significant deel van de audiowereld gelooft dat actieve modellen de luidsprekers zijn die veel mensen willen. We hebben het dan over speakers met alle elektronica ingebouwd, incluis streaming. Er waren er wel heel veel te zien in Munchen. De spits werd afgebeten door Dynaudio, die met drie nieuwe Focus-modellen een heel volledig aanbod neerzet.

Wat we interessant vonden aan de nieuwe Dynaudio’s? Onder meer dat ze komen met Dirac-kamercorrectie, maar ook dat ze (dubbele) WiSA-modules bevatten. Je kunt ze daardoor onder meer draadloos verbinden met bepaalde LG-televisies – lossless en met lage latentie. En met de afwerking is er ook niets mis.

Ook DALI gelooft sterk in actieve luidsprekers. Hoewel ze op dat vlak niets nieuw toonden, zetten de Denen wel de EQUI-naam in de kijker. EQUI omvat alle actieve modellen van DALI, zoals de Oberon C en Rubicon C.

Indrukwekkend was in elk geval de demo van Totem Acoustic Kin Play Tower, een setje slanke vloerstaanders dat ondanks de kleinere drivers toch krachtige basprestaties neerlegde. Het is ook een van de weinig actieve speakers met een echte phono-ingang. Slim, want mensen die een huiskamervriendelijke oplossing zoeken zijn vaak lui die vinyl spelen.

Dé actieve speakers die dit voorjaar veel aandacht krijgen? Zonder twijfel de KEF LS60. In München niet te bewonderen omdat KEF geen eigen stand had. Al waren de nieuwe Blade Meta’s en Reference Meta’s er opgesteld, op de stand van Hegel waar we in primeur enkele nieuwe versterkers zagen, waarover zo meer.

Bij JBL blijven we toch even hangen bij de immens grote Everest-speakers. Machtig klonk dat, zoals enkel die topmodellen van de Amerikanen kunnen zijn. De nieuwigheid voor de beurs was echter de 4305P, waarmee JBL de eerste actieve versie in de Studio Monitor-reeks introduceert, uiteraard uitgerust met een compressiedriver. Chromecast, AirPlay 2 en veel ingangen ontbreken uiteraard ook niet. Ze zijn ook Roon Ready. De review staat alvast op de planning.

Bij de nieuwe BR02 BT en BR03 BT van Triangle zijn de streamingopties beperkt. Tot exact één optie: Bluetooth. Wel met ondersteuning voor aptX HD, en er zijn een aantal ingangen, waaronder eentje dat geschikt is voor een platenspeler met MM-cartridge. Deze kleine boekenplankspeakers van Franse makelij ogen wel aardig.

Head-fi-plezier 

Nergens lag het aandel producten per vierkante meter hoger dan in Hall 1, waar alle head-fi-merken bij elkaar verzameld waren. Hoofdtelefoons, IEM’s, DAC’s, hoofdtelefoonversterkers… Head-fi nam een behoorlijk groot deel van de hal in.

De twee opmerkelijkste hoofdtelefoons zagen we echter elders. De Mark Levinson nr.5909 en de T+A Solitaire T zijn beide high-end Bluetooth-hoofdtelefoons met noise-cancelling die dankzij hun hifi-geloofsbrieven en luxueuze afwerking met kop en schouders boven mainstream NC-koptelefoons uitsteken. Dat merk je ook aan de prijs, want voor de ene betaal je 1.100 euro, voor de T+A 1.300 euro.

In Hall 1 lanceerde Astell & Kern drie producten. Een nog krachtiger KANN-speler, de Kann MAX, en de Pathfinder-oortjes die samen met Campfire ontwikkeld werden.

A&K was zeker ook niet de enige die er uitpakte met een compacte DAC die je makkelijk aan je smartphone kon hangen. iFi Audio was er zo eentje. Hun Go Bar is supercompact en weegt geen 29 gram. En toch kan het de meeste hi-formaten (tot DSD256) aan. Er is ook een versie bekleed in goud, ter ere van de tienjarige verjaardag.

Campfire Audio van zijn kant mikt met de Trifecta op de meest veeleisende muziekliefhebbers. Deze prachtig vormgegeven in-ears bevatten per stuk drie dynamische drivers in een heel aparte driehoekige opstelling. Bijzonder – helaas hadden we niet de tijd om ze even te beluisteren.

Je ziet wel vaker pro-merken die zich wagen aan producten voor consumenten, maar met de 109 Pro doet Meze Audio net het omgekeerde. Na het bouwen van adembenemende koptelefoons en in-ears, presenteert het nu een houten hoofdtelefoon voor de professionele gebruiker.

Dat waren zeker niet de enige nieuwe hoofdtelefoons die op High End te spotten waren, in het volgende deel presenteren we je er zeker nog een paar. 

Versterkers met alles

Als je voor een redelijke prijs een versterker zoekt die alles kan, dan ontdekte je op High End een aantal nieuwe opties. Bij NAD zagen we het nieuwe C399-vlaggenschip in de Classic-reeks broederlijk geparkeerd staan naast de nog veel nieuwere C 389, een 2 x 130 Watt HybridDigital-versterker met UcD-modules van Hypex, een HDMI-eARC-poort en de mogelijkheid om BluOS-streaming toe te voegen via een MDC2-uitbreidingssleuf. Je krijgt er dan meteen ook Dirac-kamercorrectie bij.

Ook Denon liet zich niet onbetuigd. Het Japanse merk is bezig met het updaten van zijn stereo-aanbod, met de krachtige PMA-1700NE die de PMA-1600NE opvolgt. De PMA-900HNE is niet zomaar een lager model, het biedt ook wat andere zoeken. Ingebouwde streaming via HEOS en AirPlay 2 bijvoorbeeld. Er komt ook een DCD-900NE-cd-speler. Over schijfjes gesproken, bij het zustermerk verschijnt de Marantz CD 60 – een redelijk goedkope cd-speler in het nieuwe design van het merk. Overduidelijk bedoeld als aanvulling bij de recente Model 40n, zo lijkt het wel.

Ook bij Advance Paris vielen er nieuwe cd-spelers te ontdekken. De X-CD1000 Evo is een volledig uitgeruste speler met DAC van Analog Devices, de X-D500 is dan weer een transport dat je digitaal aansluit aan je DAC van eigen keuze. De X-P700 en X-A600 voor- en eindtrap zijn ook nieuw, en beloven een uiterste krachtig duo te zijn in de kenmerkende stijl van het Franse merk.

Spraakmakend, dat kun je de RA180 van HiFi Rose absoluut noemen. Zelfs op deze beurs was het een van de opvallendste producten. Met zijn zeventien knoppen en VU-meters oogt het apart, maar het komt ook met een bijzondere klasse D-versterking én zestien (16!) luidsprekerterminals. De review lees je trouwens binnenkort hier. 

In deel twee hebben we het zeker over Esoteric, die een van de mooiere kamers op High End had. In dezelfde ruimte konden we ook de 701 Reference-reeks van zustermerk TEAC bewonderen. Zoals we het Japanse merk kennen, combineert deze lijn een compacte bouw met fraaie techniek – en een grote VU-meter.

Bij Primare ontdekten we de A35.8, een achtkanaalsversie van de oudere A35.2. Maar het is niet zomaar een geval van meer kanalen; het nieuwe apparaat gebruikt ook Hypex-modules in plaats van Primares gewoonlijke klasse D-technologie. Geniepig hadden de Zweden een avant-premiere mee: de SPA25 9.1 AV-receiver die later op het jaar zal verschijnen, met Dirac-kamercorrectie. Benieuwd!

We troffen ook Hegel-oprichter Bent Holter bij twee nieuwe apparaten die het Noorse merk in primeur in München voorstelden. Neen, geen H790 zoals sommigen hoopten, maar eindelijk een opvolger voor Hegels voor/eindtrap-combinatie. De P30A en H30A moeten referentieklasse zijn en worden door de bouwers de Conductor en de Orchestra genoemd. Bijna 50 kg weegt die H30A met zijn output van 1.100 Watt – veel, maar verre van de zwaarste eindversterker op deze beurs. Maar dat zal je wel ontdekken in deel 2...