Dingen groot aanpakken, dat doen de meeste audiofabrikanten in München met overtuiging. Behalve in de uithoek die gereserveerd is voor liefhebbers van het persoonlijk luisteren. Want ook headfi is een ding op de HEM-beurs. Het wordt zelfs elk jaar een groter fenomeen.
Delen I & II en later ook sluitstuk IV
vind je op de München-special
Laten we alvast beginnen met een verontschuldiging voor de rommelige foto’s die bij dit stuk horen. Want helemaal eigen aan headfi is dat stands met deze producten chaotisch zijn. Is dat slordig van die fabrikanten? Neen, het heeft veel meer te maken met de veel directere relatie die een headfi-liefhebber heeft met zijn hobby.
Een luisterruimte met gigantische weergevers en versterkers met kilowatt-vermogens, die betreed je met respect. Je gaat zitten om dan aandachtig en knikkend te proeven van het audiofiele festijn dat je wordt opgediend. Een headfi-stand? Dat is een hoofdtelefoon opzetten, eigen muziek selecteren op de voorziene bron, draaien aan knopjes van de DAC/versterker, en heel gefocust luisteren. En naast je staan nog zo’n drie of vier mensen hetzelfde te doen.
Het duurt niet lang of al dat uitproberen en wisselen levert een wanordelijke tafel op. Met name als er ook nog eens van kostbare kabels zijn ingezet die zich door hun dikte en structuur gedragen als lome maar toch weerspannige boa constrictors. Die lichte vorm van chaos is natuurlijk een deel van de charme.
Soms is het zoeken
Headfi-systemen en hoofdtelefoons zijn bovendien niet zo groot. Dat maakt dat de aanwezigheid van deze producten op High End München soms minder opvalt. Ok, de aparte Headphone Zone groepeert veel grote namen uit deze tak van de sport, zoals Astell & Kern, Meze Audio, Campfire, Auris/Earman en nog veel meer. Maar er zijn ook heel veel andere fabrikanten die wél boeiende producten maken, maar die eerder onopvallend verspreid zijn doorheen de beurs. En dat zijn niet altijd de kleinste namen.
Case in point: iFi Audio. De Britten hebben meer producten dan er Suske & Wiske-albums bestaan, maar op deze show verstoppen ze zich heel discreet bij een kamer gevuld met andere hifi-producten. En dat terwijl ze iets heel interessants hadden: de iCan Phantom. Bij iFi Audio is de Pro-lijn al jaren waar de topmodellen huizen, incluis de iDSD Pro, de krachtige iCan Pro-hoofdtelefoonversterker en het iESL-model bestemd voor elektrostatische hoofdtelefoons.
De Phantom kun je zien als een synthese van die twee apparaten. Het eindresultaat is iets heel zeldzaam: een hoofdtelefoonversterker die alles kan aansturen, zowel dynamische/planar-types als elektrostaten. Het is het Britse merk natuurlijk niet ontgaan dat er weer meer elektrostatische koptelefoons op de markt verschijnen, onder meer bij HiFiman en Dan Clark Audio. Het industriële design van de iCan Phantom is wel bijzonder. We dachten eerst het met aparte apparaten te maken, omdat het uit twee heel andere delen bestaat. In het onderste deel vind je twee inputstages, waarvan een met GE5670-buizen, bovenaan zit de bediening - dat kan ook via een app.
Om de bias aan te passen voor specifieke elektrostatische hoofdtelefoons, krijg je een reeks sd-kaarten meegeleverd die het toestel juist instellen. Iets helemaal anders van iFi Audio ziet er ook wel intrigerend uit: de Go Pods. Dit zijn modules om high-end bekabelde oortjes om te toveren tot draadloze modellen. Ze lijken een beetje op hoorapparaten, maar werken heel goed. In de doos zitten heel wat adapters zodat je in-ears van verschillende merken kun vastklikken op de pods. Momenteel zijn we deze aan het testen, onder meer met een setje Meze Rai Penta's. Tijdens de introductieperiode worden de Go Pods trouwens aangeboden in bundels met bepaalde high-end IEM's, onder meer van Meze of Campfire.
Pro-wereld zoekt consumenten
Er is een aantal bedrijven uit de studiowereld dat ook bij headfi’ers in de smaak valt. Het grote voorbeeld op dat vlak: RME. Hun ADI-2 DAC’s worden heel hoog aangeschreven en krijgen ook veel complimenten van de metende objectivisten. Zelf hebben we ook de FS-editie op onze bureau staan - naast een niet nader gespecifieerd aantal andere DAC/hoofdtelefoonversterkers. Tja, headfi: is het een hobby of een verslaving. Enfin, een van de interessante features van de RME DAC’s is de ingebouwde equalizer. Helaas is deze in te stellen via frustrerend kleine knopjes die een excentrisch menusysteem bedienen. Op de stand hoorden we dat het merk nu bijna software klaar heeft zodat de DAC vanaf een pc kan ingesteld worden.
Nog zo’n pro-merk en toevallig ook Duits is SPL. Hun solide toestellen met grote VU-meters en (naar keuze) knalrode voorpanelen zien je van kilometers ver staan. Ook hun analoog crossover-systeem is best bijzonder, en zorgt voor een luidsprekerervaring via je hoofdtelefoons. Het merk had trouwens ook z’n gigantische Performer m1000-monoblokken mee, om die luidsprekerfans toch ook een plezier te doen.
Planar-koningen
Audeze is al langer een grote naam in de headfi-wereld. Het probeert de laatste jaren daarnaast voet aan wal te krijgen bij gamers en bij professionele gebruikers. Die laatste worden in het vizier genomen met de MM-500. Die kon uitgeprobeerd worden op een knap systeem van Holo Audio, makers van fraaie R2R-DAC's. Maar ook van hoofdtelefoonversterkers. Van hun nieuwste Bliss-hoofdtelefoonversterker komt zelfs binnenkort een review online.
Om de gamers te verleiden was er dan weer de Audeze Maxwell. Niet de eerste gaming-headset waarmee Audeze een arena wil betreden. Niet eenvoudig, want er zijn heel wat gespecialiseerde gaming-merken die er al de scepter zwaaien.
HiFiman had wel bijzonder veel te vertellen op de beurs. Eén highlight was de Arya Organic, een heel fraaie versie van de populaire Arya-hoofdtelefoon. De fraaie afwerking in hout past er helemaal bij. Op sonisch vlak zou de organische versie spectaculair klinken, met nog meer ruimtelijkheid. Dat klinkt heel aanlokkelijk... Meer budgetvriendelijk is de goedkopere Ananda Nano. Opnieuw een update voor een bestaand model (en ook beschikbaar als Bluetooth-model), te koop voor een verwachte 600 euro. Het is wel een grondige actualisering, want de Nano-versie komt met een nieuwe driver met een heel dun membraam afgeleid van de HiFimans hoogste modellen. Voor in-earfans die zoeken naar een betere set is dan weer de Svanar met enkele dynamische driver.
Gratis DAP’je
Een van de grotere én mooiere stands in de hoofdtelefoonzone was die van Astell & Kern. Hun muziekspelers kennen de meesten wel, incluis de recent aangekondigde &futura SE300 – een DAP met een ladder-DAC. In een speelveld gevuld met toestellen die vertrouwen op ESS en (nu weer) AKM delta-sigma DAC-chips, is dat toch wel heel apart. Benieuwd hoe ‘em klinkt!
Iets minder bekend is dat Astell & Kern ook een heel assortiment aan betere in-ears heeft. Die brengen ze soms in samenwerking met een ander bedrijf uit - en dat hoeft niet per se een naam uit de audiowereld te zijn. De Odyssey of Pathfinder bijvoorbeeld, die eveneens een modieus Empire-label dragen. Met Vision Ears brengt Astell & Kern dan weer de AURA oortjes uit – elegante goudkleurige toestellen met niet minder dan elf drivers per oor. 64Audio en anderen doen in hun apparaten nog meer in, maar komaan: elf (11!).
Ook leuk voor het boegbeeld van deze editie van de High End-beurs, Al Di Meola. Toen hij even langsliep bij Astell & Kern kreeg de jazzgitarist prompt een A&ultima SP3000 in handen gestopt. Mooi cadeautje, denken we dan.
Tetris met Yamaha
Recent hadden we de Yamaha YH-5000SE op bezoek. Een echt statement van een hoofdtelefoon. Gewaagd ook, want deze knappe planar-magnetic-koptelefoon met superlichte en -dunne drivers (op de foto zien we de ontwerper) mikt met een prijskaartje van 5.500 euro op de top. Of het lukt om de grote vlaggenschepen uit te dagen? Dat lees in je onze review. In München ontdekten we in elk geval dat de headfi-ambities van Yamaha veel verder reiken dan even een vlaggenschip boven te halen.
Bij een koptelefoon in de hoogste klasse hoort een hoofdversterker op hetzelfde niveau, vinden de Japanners. Dat wordt dan de HA-L7A, met een ESS 9038Pro DAC-gedeelte en een krachtig versterkingsgedeelte. Echt een markante verschijning is het; langs van boven gezien bezit de Yamaha een L-vorm. Tetris voor headfi’ers, denk je dan. Ook in het oog springend zijn de twee torens die uit de behuizing komen. Deze bevatten niet een buizentrap, zoals je misschien zou denken, maar zijn de twee aparte ringkerntransformators die de analoge en digitale delen aansturen. De HA-L7A komt er later dit jaar aan.
Meze Audio is een van de rijzende sterren in de headfi-wereld. Of ja, eigenlijk zijn ze al gearriveerd als grote naam, dankzij de Empyrean, de Elite, de Rai Penta en de recente 109 Pro. Die open dynamische hoofdtelefoon en de prachtig afgewerkte topmodellen vielen te beluisteren in een aangenaam ingerichte ruimte. Op een dCS LINA bijvoorbeeld, op deze beurs misschien wel het meest voorkomende demo-headfisysteem. Of op een van de vijftien andere luisterposten met heel diverse systemen die Meze had voorzien. Dat is uitpakken! Er zijn slechtere manieren om je beurs door te brengen, toch?
Cognac, iemand?
Op de beurs doken ook een paar nieuwe vlaggenschepen op. Abyss Headphones bijvoorbeeld, toonde een wel heel fraai in bruin leder afgewerkte Diana MR. De houtfineerafwerking aan de cups zag er prachtig uit - maar nu spreekt wel iemand die de Focal Stellia knap vond. Kortom, je moet wel van de cognackleur houden. De Corina van Dan Clark Audio is dan niet helemaal nieuw, het was wel de eerste keer dat we deze hoofdtelefoon met z’n sierlijke 3D-geprinte behuizing in het echt zagen. Die merk (vroeger: MrSpeakers) blijft bijzondere dingen doen en verdient - persoonlijke mening - echt wel wat meer aandacht.
Campfire Audio van zijn kant had misschien niet echt nieuws te vertellen, ze hadden dan weer een heel knappe display voor al hun fraaie oortjes. We snappen waarom dit merk van zeer hoogwaardige IEM's zoveel fans heeft.
Auris Audio uit Servië heeft nog mooie plannen voor een toekomstig nieuwe hoofdtelefoonversterker, hoorden we. Hun stand stond weliswaar in de hoofdtelefoonzone, maar was eerder gewijd aan de nieuwe analoge lijn van het merk. Ambitieus zijn ze wel, want Auris brengt kortelings een vijftal toonarmen en verschillende high-end draaitafels op de markt die ook naar Nederland en België komen. Zustermerk Earmen pronkte dan weer met de EISA Award-winnende stack met de Tradutto-DAC en de krachtige CH-Amp met zijn aparte voedingseenheid. Het heeft wel iets LINA-achtig, maar dan voor een veel lagere prijs. De nieuwere ST-Amp hebben we ook gehoord en die lijkt zoals gewoonlijk bij Earmen sterk in te zetten op een goede prijs/kwaliteitverhouding en no-nonsense design.
Momenteel zijn we bezig met het testen van de luxueuze N8II-muziekspeler van Cayin. Dat toestel, uitgerust met een inschakelbare buizentrap, was ook een blikvanger op de stand van het merk. Maar Cayin heeft nog veel meer te bieden. Zoals een USB DAC-dongle met een R2R-ladder-DAC.
We bespeuren hier de eerste tekenen van een nieuwe mini-hype… Cayin is daarnaast ook bouwer van knappe buizenversterkers – en die kon je in München ook allemaal bewonderen.
Nieuw uit China
Bij Shanling werd onze aandacht getrokken door een fraaie over-ears hoofdtelefoon. Bij nader inzien bleek het de eerste open hoofdtelefoon te zijn van Moondrop, een merk dat beter bekend is voor goedkope in-ears die via Amazon verkocht worden. Hier diende die Venus als demotoestel bij een intrigerend toestel van Shanling, de EM7. Best een apart ding, want de EM7 is ver verwijderd van de typische DAC/versterkers zoals er inmiddels velen zijn. Via een gekanteld 5,8-inch touchscreen kun je rechtstreeks op de EM7 apps bedienen en muziek afspelen bijvoorbeeld. Vermoedelijk draait het een versie van Android. Je kunt uiteraard ook dansende VU-meters op het scherm toveren. Ook op de stand was de M0 Pro, de opvolger van de spotgoedkope M0. Nog verbazingwekkender dan het bescheiden prijskaartje is het feit dat dit toestel op postzegelformaat zoveel functionaliteit bevat.
Bij rivaal FiiO was dan weer de forse M15S (de nog grotere M17 hebben we hier getest) muziekspeler de ster, samen met de FT3. Dit is de eerste over-ears hoofdtelefoon van het Chinese merk. Opvallend wel hoe fabrikanten die eerst sterk inzetten op in-ears nu grotere koptelefoons uitbrengen. Er komt vast nog meer aan...
We zien ook bij steeds meer hifi-apparaten meer liefde voor de hoofdtelefoonuitgang. Bij de gelimiteerde Bluesound Node X – nog recent getest op deze site – is een van de upgrades een betere hoofdtelefoonversterker op basis van een THX AAA-module. Ook bij de gelimiteerde NAIT 50, die op HEM werd gelanceerd, is het hoofdtelefoongedeelte uit de Uniti Atom HE geplukt.
Bij de buren van Bluesound ontmoetten we trouwens ook de DALI IO-12, een 999-euro kostende draadloze hoofdtelefoon die het opneemt tegen toppers als de Bowers & Wilkins PX8, Mark Levinsons 5909 en ook de Solitaire T die stond te pronken op de stand van T+A. De Solitaire is een fraai ding, uitgerust met noise-cancelling geleverd door Sony en met een heel bijzondere hi-resmodus bij het luisteren met een USB-kabel.
Was dat alles? Natuurlijk niet. Er waren uiteraard nog veel andere merken in München aanwezig die gericht zijn op de headfi-wereld. Violectric en Lake People bijvoorbeeld, of de opvallend hoekige Erzetich-hoofdtelefoons of de buizenversterkers van Felix Audio. Ook de strakke, platte Enleum-producten trokken de aandacht. Over die laatste lees je binnenkort meer in een verslag van ons bezoek aan de Sound Kitchen in Rotterdam. Het zegt wel veel over hoe levendig deze tak van de audiowereld wel is. Maar: het is ook te veel om op te noemen in deze snelle helicoptervlucht over de headfi-landschap.
Eentje waar we zeer benieuwd naar zijn, willen we wel nog benoemen: de Wandla, de langverwachte DAC van Ferrum Audio (foto boven). Het merk lijkt elk jaar exact één product uit te brengen. Na de Hypsos-regelbare voeding en de Oor-hoofdtelefoonversterker is er nu deze ESS-gebaseerde DAC. Het bijzondere is dat het naast een aantal klassieke ESS-filters ook upsampling filters bevat afkomstig van HQPlayer-maker Jussi Laako. Is dat voldoende om op te vallen in de drukke headfi-markt? Dat moet nog blijken!
Delen I & II en later ook sluitstuk IV in onze verslaggeving vind je op de München-special
