De luidsprekers van de Britse fabrikant Harbeth hebben allemaal een beetje een traditioneel uiterlijk. De vormgeving is weinig spannend. Maar schijn bedriegt, want de techniek van Harbeth is met de tijd meegegaan. Oprichter Harwood had een lange staat van dienst bij de BBC en deze organisatie stelt hoge eisen aan de producten die zij gebruikt. De hoge eisen komen terug in alle modellen van Harbeth. Onderwerp van deze recensie is het op één na grootste model van Harbeth en dat is de SHL5plus XD.
Harbeth: Britse luidsprekerfabrikant voortgekomen uit de traditie van de BBC
Harbeth bouwt uitsluitend luidsprekers en bouwt alle modellen handmatig in zijn eigen fabriek in Groot-Brittannië. De geschiedenis van de Britse luidsprekerfabrikant begint in 1977. Oprichter H.D. Harwood had een lange staat van dienst bij de onderzoeksafdeling van de Britse omroeporganisatie BBC. Harwood was de bedenker van de polypropyleen conus voor de woofer/middentoner in de eerste luidsprekers van het kersverse Harbeth. De driver met de nieuwe polypropyleen conus speelde luider, kon meer vermogen verwerken, was tegelijkertijd gevoeliger, had een veel strakkere laagweergave en lagere kleuring dan de beste eerste generatie bextreen plastic conussen van de eerdere BBC-monitoren. De zelfontwikkelde driver werd gebruikt in het eerste model HL Monitor Mk1 en later na implementatie van kleine wijzigingen in de opvolgers Mk2 en Mk3. De producten van Harbeth werden enthousiast door consumenten en professionals ontvangen en Harbeth groeide gestaag.
Harbeth: RADIAL woofer/middentoner
De RADIAL-driver is de kern van het ontwerp van iedere luidspreker van Harbeth. De conus van de driver heeft een lange ontwikkelingstijd gehad en heeft de polypropyleen conus vervangen. Harbeth gebruikte in het begin van zijn bestaan polypropyleen voor het maken van de conus van de woofers/middentoners. Dit materiaal is relatief goedkoop en heeft een constante kwaliteit, maar - meer belangrijk - het is ook makkelijk te bewerken. Voor de ontwikkeling van de driver van de Mk4 monitor werd een geheel nieuwe weg ingeslagen, die enige jaren van onderzoek en ontwikkeling in beslag nam.
In 1985 werd Harwood door een leverancier geïntroduceerd in een geheel nieuw type plastic dat theoretisch tot een luidsprekerconus kon worden gevormd. Dit nieuwe materiaal had duidelijk uitstekende akoestische eigenschappen en precies de juiste massa. Het had niet de rubberachtige moleculaire structuur van polypropyleen dat tot op zeker hoogte het geluid uitdroogt, net onder de overgang naar de tweeter, een bereik waaruit de luisteraar de luchtigheid en frisheid in muziek interpreteert. Het nieuwe materiaal was echter veel minder makkelijk te bewerken dan polypropyleen en dit bleek een fors technisch en later ook commercieel probleem te zijn.
Er zijn veel materialen voorgesteld voor luidsprekerconussen (en ook microfoonmembranen), die allemaal de perfecte balans zoeken tussen lage massa (en dus hoge efficiëntie), gecontroleerde resonantie, lage kleuring en constante kwaliteit bij de productie. Toen Alan Shaw, de huidige hoofdontwerper, in 1986 Harbeth overnam, had Harwood al de volgende generatie conusmateriaal geïdentificeerd na polypropyleen. Het nieuwe polymeer, dat door chemiereus ICI als eerste werd ontwikkeld, had een uitstekende helderheid van toon dankzij een radicaal andere molecuulstructuur, hoewel met veel hogere kosten en een zeer aanzienlijke complexiteit in het gieten.
De stappen richting het creëren van materiaal dat geoptimaliseerd is voor gebruik als luidsprekerconus vereisen specialistische mechanische en chemische expertise. De academische wereld schoot te hulp. Dankzij een sponsoringsprogramma van de industrie en de universiteit, ondersteund door R&D-financiering van de Britse overheid, is een project van vijf manjaren genaamd Research and Development into Advanced Loudspeaker (afgekort “RADIAL”) van start gegaan. Samen met de petrochemische industrie werd een grote verscheidenheid aan materialen gemaakt en beproefd. Gaandeweg kwam het onderzoek uit op een combinatie van glas en een polymeer, d.w.z. glas voor een hoge stijfheid en hoge mate van vormvastheid en zachter polymeer voor een goede inwendige demping van resonanties.
Vervolgens kwam het erop aan om het juiste mengsel samen te stellen en de productie op te schalen waarbij een constante kwaliteit natuurlijk cruciaal is. De productie opschalen bleek verre van makkelijk. Producenten van folie en plastic in het algemeen kunnen geen kleine hoeveelheden maken, althans niet tegen redelijke kosten. En een luidsprekerproducent wil niet meerdere vierkante kilometers conusmateriaal moeten kopen.
De oplossing bleek te liggen in het proces van spuitgieten. Dit is een relatief kostbaar proces waar hoge temperaturen en druk bij komen kijken. Polymeermaterialen in korrelvorm worden verhit en aangestuurd en bewaakt door computers als vloeistof in een hete mal gespoten. Volgens Harbeth is spuitgieten de enige wijze om tot een superieure luidsprekerconus te komen. Zoals gezegd, de RADIAL-driver is de kern van het ontwerp van iedere luidspreker van Harbeth. Harbeth onderscheidt zich hiermee van zijn concurrenten. En wat doet dit met de klank? Daar gaan we het zo dadelijk over hebben.
Harbeth: portfolio
Het portfolio van Harbeth bestaat op dit moment uit vijf passieve modellen en sinds kort is daar het eerste actieve model genaamd NLE-1 aan toegevoegd. Alle luidsprekers van Harbeth zijn compacte of iets minder compacte monitormodellen. Harbeth bouwt geen vloerstaande luidsprekers.
Het kleinste passieve model is de P3ESR XD, een tweeweg luidspreker met afmetingen van 306 x 190 x 184 millimeter en een gewicht van 6,1 kilogram. Het grootste model is de drieweg M40.3 XD die 750 x 432 x388 millimeter meet en 38 kilogram weegt. Tussen de P3ESR XD en de M40.3 XD bevinden zich de tweeweg modellen C7ES-3XD en M30.2 XD en het onderwerp van deze recensie, t.w. de drieweg SHL5plus XD, die dus alleen vlaggenschip M40.3 XD boven zich heeft staan.
Alle kasten zijn rechthoekig en gemaakt van hout dat is afgewerkt met verschillende soorten fineer. Als het afdekfront is verwijderd, zijn de schroeven zichtbaar waarmee de frontplaat (baffle) aan de kast is vastgeschroefd en ook de schroeven waarmee de drivers aan de frontplaat zijn vastgeschroefd zijn zichtbaar. Tot op zeker hoogte kan gesteld worden dat dit wat ouderwets aandoet. Immers, fabrikanten gaan er meer dan eens prat op dat hun apparaat (luidspreker, versterker, etc.) geen zichtbare schroeven aan de buitenkant heeft. Alsof het zo erg is om schroeven te zien.
Nee, we vinden het niet erg om schroeven te zien, die bovendien in het geval van Harbeth worden afgedekt door het afdekfront. Harbeth zegt er zelf het volgende over: “De gepatenteerde driver van Harbeth is vastgeschroefd aan een verwijderbare baffle die op zijn beurt weer vastgeschroefd is aan de kast. Deze constructie betekent dat de luidsprekers eenvoudig te onderhouden zijn, omdat elk afzonderlijk onderdeel en de cross-over eenvoudig toegankelijk zijn voor reparatie of vervanging indien nodig. Duurzaamheid is het sleutelwoord bij Harbeth. Zelfs in de ontwerpfase is het bedrijf zich er terdege van bewust dat een lange productlevenscyclus noodzakelijk is.”
Naast de duurzaamheid zorgt de ‘lossy’ constructie van de front- en achterplaat voor een soort kortsluiting van resonanties: een koperen klok met een barst zal vrijwel niet klinken, omdat de resonanties niet vrijelijk door het materiaal kunnen bewegen. Dit ligt ook ten grondslag aan de kastconstructie met losse geschroefde voor- en achterkanten.
We gaan de SHL5plus XD van dichtbij bekijken en daarna gaan we muziek luisteren.
Harbeth SHL5plus XD: traditioneel uiterlijk met moderne techniek
Zo op het eerste gezicht heeft de SHL5plus XD van Harbeth een traditioneel voorkomen, zoals alle modellen van de Britse fabrikant. De behuizing is rechthoekig en meet 635 x 322 x 300 millimeter (H x B x D, + 12 mm voor het afdekfront en de luidsprekeraansluitingen). Ondanks het relatief grote formaat voor een niet vloerstaande luidspreker, is het gewicht maar 15,8 kilogram. Veel luidsprekers van dit formaat zijn zwaarder, maar Harbeth heeft heel bewust gekozen voor een niet zo gewichtig ontwerp. Constructeurs van luidsprekers kiezen vaak voor een zeer rigide en zwaar ontwerp om ongewenste resonanties te onderdrukken. De onderdrukking slaagt dan ook wel voor het overgrote deel, maar de resterende resonantie kan naar een frequentiegebied verhuizen waar het waarneembaar en moeilijker te bestrijden kan zijn. De ontwerpfilosofie van Harbeth is het aanpakken van resonanties zonder de resonanties naar een andere frequentiegebied te verschuiven. Hoe het ook precies moge zijn, het resultaat telt. De technische keuzes van Harbeth blijken uitermate heilzaam uit te werken voor de klank, maar we willen niet van de hak op te tak springen, dus straks meer over de klank.
De Harbeth SHL5plus XD is geen vloerstaande luidspreker maar is ook geen monitorluidspreker die op een boekenplank of op een buffetkast kan staan. De plaatsing is relatief makkelijk, maar de luidsprekers moeten wel vrij in de ruimte staan met een afstand van pakweg 75 centimeter van de achterliggende wand en eventuele zijwanden. De importeur heeft passende stands meegeleverde van het Duitse TonTräger Audio type Reference HL5. Deze stands zijn gemaakt van solide hout (met keurmerk FSC) afkomstig uit de lokale bossen uit de alpen van Zuid-Duitsland. Het hout wordt daarbij met natuurlijke olies en pigmenten bedekt. De stands hebben een hoogte van 52 centimeter en daarmee komt de SHL5plus XD op de juiste luisterhoogte te staan.
De basis van de SHL5plus XD is een drieweg basreflex ontwerp. De baspoort is aan de voorkant geplaatst. Het zwarte afdekfront is afneembaar, maar de ontwerpers adviseren om het afdekfront te laten zitten. Het doek is akoestisch transparant en de randen van de fronten zijn verzonken in een gleuf in de kast om diffractie te vermijden. Harbeth heeft een enkele luidsprekeraansluiting gemonteerd die geschikt is voor bananenstekkers, vorkjes en blank draad.
Harbeth SHL5plus XD: drivers, twee tweeters en een RADIAL woofer/middentoner
De SHL5plus XD is voorzien van drie drivers. De driver-bezetting mag ongebruikelijk worden genoemd, want er zijn maar weinig fabrikanten die twee tweeters monteren. Harbeth bouwt geen tweeters. De tweeters in de SHL5plus XD komen van de Noorse driverbouwer SEAS. De grootste tweeter heeft een diameter van 25 millimeter en heeft ferrovloeistof koeling. Daarboven bevindt zich een super tweeter voorzien van een dome met een diameter van 20 millimeter. De SHL5plus XD is het enige model dat twee tweeters heeft meegekregen.
De middentoner/woofer heeft Harbeth zelf ontwikkeld en wordt door Harbeth zelf geproduceerd. De RADIAL2 bass/mid driver in de SHL5plus XD heeft een diameter van 200 millimeter en is het resultaat van de jarenlange ontwikkeling en zoektocht naar het beste materiaal om een luidsprekerconus van te maken.
Het opgegeven frequentiebereik loopt van 40 Hz tot 20 kHz (± 3 dB), ook naast de luisteras. De SHL5plus XD heeft een behoorlijk ruime sweetspot en de luisteraar hoeft dus niet precies in het midden te zitten voor een fijne muziekbeleving. De impedantie is zes Ohm, de gevoeligheid 86 dB (2,83 Volt / 1 meter) en Harbeth adviseert het gebruik van een versterker met een vermogen van ten minste 25 Watt.
Ten slotte, de behuizing van de SHL5plus XD wordt zorgvuldig afgewerkt met natuurlijk fineer van echt hout. De fabrikant merkt dan ook op dat er zich kleine verschillende in kleur en structuur tussen luidsprekers kunnen manifesteren.
We gaan de Harbeth SHL5plus XD neerzetten op de stands van TonTräger Audio en aansluiten.
Harbeth SHL5plus XD: testomgeving
Op advies van de importeur staan de luidsprekers ongeveer 2,5 meter uit elkaar. De afstand naar de luisterpositie in circa vier meter. De afstand tussen de luidsprekers en de achterwand is ongeveer 75 centimeter, conform het plaatsingsadvies van de fabrikant.
 |  |
We hebben tijdens de testperiode verschillende versterkers gebruikt. We zijn begonnen met een set van Pass Labs met klasse A mono eindversterkers en we hebben ook een tijdje gespeeld met wat je een geïntegreerde vintage-versterker zou mogen noemen van NAD type 7600. Deze vesterkers lopen sterk uiteen in klank en ook in prijs, maar de Harbeth SHL5plus XD is niet kieskeurig. De luidsprekers spelen net zo makkelijk en gemoedelijk met klasse AB als met klasse A. Met beide versterkers hebben wij een genoeglijke tijd doorgebracht. DA-conversie wordt uitgevoerd door een Wadia 321 DAC die al meer dan tien jaar zijn woonplaats heeft in de luisterruimte,
We hebben natuurlijk allerlei verschillende soorten muziek afgespeeld, van klassiek tot heavy metal. We gaan de klank van de Harbeth SHL5 Plus XD trachten in woorden te vangen.
Harbeth SHL5plus XD: neutrale klank en brede sweetspot
Ieder mens heeft bewust of onbewust last van vooroordelen die gebaseerd zijn op bepaalde verwachtingen. Zo hadden wij van tevoren het idee dat de Harbeth SHL5plus XD warm zou klinken en weinig laag zou produceren, mogelijk ook wat zou resoneren. Waar was dit op gebaseerd? Vermoedelijk op het uiterlijk en het relatief lage gewicht van de behuizing en de configuratie van drivers. Ons vooroordeel bleek volkomen onjuist te zijn (tja, dat is wel vaker met vooroordelen).
Ongeacht de gekozen muziek heeft de SHL5plus XD een vrijwel neutrale klank. We kiezen “Trains”, het tweede nummer van het album In Absentia van Porcupine Tree. Dit album heeft een hele hoge resolutie, een strak gearticuleerde diepdoorlopende laagweergave en tegelijkertijd een licht koele hier en daar wat metalige klank. De SHL5plus verrast ons in eerste instantie door alle klankmatige elementen van de opname onverbloemd en neutraal weer te geven. De akoestische gitaar aan het begin van “Trains” heeft een heldere en ietwat metalige klank, zoals we gewend zijn. De SHL5plus XD geeft de opname weer zoals hij is, inclusief koelte en resolutie.
“Angel”, het eerste nummer van het album Mezzanine van Massive Attack, begint vanuit de stilte en wordt laagje voor laagje opgebouwd. Het begint klein en ontvouwt zich gaandeweg tot een dromerig klanklandschap dat vele malen groter is dan de luisterruime. Aan het einde vouwen alle elementen zich weer in elkaar om in stilte te verdwijnen. De basis van het klanklandschap is een plukkende putdiepe basgitaar die van begin tot eind meedoet. Het klanklandschap wordt bevolkt door akoestische en elektronische instrumenten, die komen en gaan, en de dromerige zang van Horace Andy. Opvallend is wederom de neutrale klank van de SHL5plus XD. Deze dynamisch luidspreker doet ons denken aan onze eigen luidsprekers van Quad type ESL63, maar dat zijn elektrostatische luidsprekers. We horen niet vaak een dynamische luidspreker die de neutraliteit en resolutie van een elektrostatisch model evenaart.
Ook de laagweergave van de SHL5plus XD doet denken aan die van de ESL63. De laagweergave gaat niet putdiep in die zin dat geen schopjes in de maag worden gegeven. De laagweergave is zeer strak maar de spreekwoordelijke laagste tonen van een kerkorgel worden niet op volle kracht weergegeven. Dat kunnen alleen kostbare en grote vloerstaande dynamische luidsprekers. Of de gebruiker zal een losse subwoofer moeten neerzetten, maar dat brengt weer allerlei uitdagingen met zich meer als het gaat om de afstemming tussen de luidsprekers en de subwoofer. Een subwoofer geeft weliswaar altijd méér lage tonen maar vaak is meer kwantiteit niet meteen ook meer kwaliteit. Dit geldt in elk geval voor de weergave van muziek. Voor de weergave van het geluid van (actie)films gelden andere regels. We hebben liever iets minder laag dan geforceerd laag en veel teveel fabrikanten zijn bezig met effectbejag en trachten daarom de weergave van lage tonen te forceren. Harbeth laat dat na en dat kunnen we alleen maar waarderen. We komen niets tekort als het gaat om de laagweergave.
We laten rustig het klanklandschap van Angel over ons heen glijden. Alle toongebieden worden gelijkmatig weergegeven en geen enkel toongebied springt er bovenuit. De typische resonantie die we gewend zijn bij bepaalde frequenties soms te horen in onze luisterruimte, is afwezig. De SHL5plus XD resoneert niet. De relatief lichte behuizing is intelligent geconstrueerd, resoneert niet en houdt alle toongebieden strak in de hand.
De Quad ESL63 is de koning als het gaat om neutraliteit en resolutie maar hij heeft ook een fors nadeel en dat is de kleine sweetspot. Alleen wie precies in het midden zit krijgt het volle klankbeeld van de ESL63 en het is daarom niet een erg sociale luidspreker. Dat doet de SHL5plus XD een heel stuk beter. De sweetspot is slechts iets minder breed dan de afstand tussen de linker- en rechterluidspreker. Wie naast het midden zit, hoort natuurlijk onvermijdelijk een (relatief klein!) verschil in volume tussen links en rechts, maar het kamerbrede klankbeeld blijft vrijwel volledig overeind. De resolutie van de SHL5plus XD komt intussen dicht in de buurt van de ESL63.
De SHL5plus XD kan complex klanklandschappen goed weergeven waarbij ieder instrument individueel waarneembaar en volgbaar is. En hoe gaat het met wat zwaarder werk? We spelen “Cry Of Achilles” van het album Fortress van Alter Bridge. Het nummer begint met een warm klinkende akoestische gitaar. Bij tellerstand 0:32 vallen elektrische gitaar, basgitaar en drums in en speelt Alter Bridge de kamer vol. We draaien het volume wat omhoog. Het geluid loopt niet dicht. Instrumenten blijven individueel waarneembaar. De SHL5 plus XD rockt lekker mee met Alter Bridge.
We schakelen nog een tandje ruwer met “Deliverance” van het gelijknamige album van de Zweedse black metal band Opeth. Zanger Mikael Åkerfeldt is één van de weinige rockzangers die grunten op orkaankracht naadloos kan afwisselen met uiterst lieflijke en zuivere zangpartijen. De muziek van Opeth is enerzijds zeer ruw en snel en anderzijds complex en melodieus. Nummers zijn vaker langer dan tien minuten dan korter. “Deliverance” duurt 13:36 min. en drijft luidsprekers tot het uiterste, zo hebben we de afgelopen jaren mogen vaststellen bij de diverse modellen die we te logeren hadden. De SHL5plus XD geeft geen krimp als Opeth op orkaankracht speelt. We zetten het volume hoger, maar het geluid loopt niet dicht en de massieve gitaarpartijen hebben een zekere doorschijnendheid. De pianoaccenten die soms worden gelegd laten een warme en realistische piano horen.
We kunnen niet alle muziek beschrijven die we hebben geluisterd. Dan zou deze recensie veel te lang worden.
We sluiten af met “Wicked World” van Laura Jansen’s album Bells. Dat is heel wat lichtvoetiger dan Opeth. “Wicked World” begint met een droge piano die dichtbij ons lijkt te staan. We horen de resonantie van de kast van de piano. De piano krijgt begeleiding van een basgitaar. Na enkele maten valt Laura Jansen in, samen met droog en scherp klinkende drumklappen en een hi-hat. Haar warme stem is droog maar halverwege breekt de productie open en de nagalm doet Laura door de ruimte zweven. Even later wordt zij weer op het podium neergezet. “Wicked World” duurt maar 2:32 min. Laura zingt omhullend en verleidelijk met een licht sarcastische toon. De SHL5plus XD geeft dat heel goed weer.
Komen we even terug op ons vooroordeel. Daar is niets van over gebleven. De SHL5plus XD klinkt niet warm en het lage gewicht vormt geen belemmering voor het onderdrukken van kastkleuring. De luidspreker heeft een traditioneel uiterlijk, maar het is een uiterst moderne luidspreker met een neutrale klank. Iedereen mag voor zichzelf uitmaken of hij de vorm en kleur van de behuizing van de SHL5plus XD mooi vind of niet. Nee, het is geen slanke luidspreker. De ontwerpers hebben zich duidelijk door muzikaliteit en de daarmee samenhangende noodzakelijke technische keuzes laten leiden. De laatste trends op het gebied van mode en interieur zijn minder belangrijk bevonden. De luisteraar krijgt een eerlijke en neutrale weergave zonder effectbejag.
Harbeth SHL5plus XD: conclusie
Vorm en uiterlijk van de SHL5plus XD doen aan vroeger denken, maar de techniek en klank zijn helemaal van deze tijd. Het is door de zeer brede sweetspot een sociale luidspreker. De klank is neutraal en de resolutie doet denken aan die van een elektrostatische luidspreker. De SHL5plus XD is een allrounder en verwerkt net zo makkelijk complexe, subtiele en grote klanklandschappen als de massieve gitaarmuren van een rockband. De SHL5plus XD is een muzikale luidspreker en verwerkt alle genres met hoorbaar plezier.
Adviesprijs: 6.849 euro per paar
Uitvoeringen: kersen, walnoot, okoume, palissander
