Voormalig hoofdredacteur van HVT, een loopbaan bij TransTec, opnametechnicus, schatbewaarder van het zelf aangelegde geluidsarchief van het RPhO, muziekkenner bij uitstek, collega van uw auteur op het gebied van het schrijven van muziekreviews en interviews en al ruim zeven jaar importeur en agent van kwaliteitsaudio, dat is Theo Wubbolts. In ieder geval inspirerend om met iemand die zoveel ervaring heeft eens over 'het vak' te praten tijdens de reis naar het zuidwestelijk gelegen verkooppunt van zijn producten in Sluis. Letterlijk op de grens tussen België en Nederland waar werd geluisterd naar de Soulnote A-2 en S-3, aangesloten op de Wilson Benesch P2.0-weergevers.
Hoe vreemd het ook moge klinken, maar de Westerscheldetunnel heeft de afstand tussen Zeeuws-Vlaanderen en de ‘overkant’ (rest van Nederland) toch vergroot. Je ziet dan ook dat dit stukje grond ‘vervlaamst’. Voor Belgische steden zoals Gent, wordt Zeeuws-Vlaanderen steeds meer een aantrekkelijk overloopgebied. In deze dynamiek is kortgeleden een nieuwe audiowinkel geopend, op vijfentwintig meter afstand van het grenspaaltje. Het bedrijf ligt aan een drukke weg en de overduidelijke en enorme aanduidingen op de gevels zorgen dat iedereen die ziet en wellicht stopt om een mooi audio-setje mee te nemen. BL audio & art wordt aangestuurd door Björn Deschuyter en zijn echtgenote Laura. Ondernemers die enorm enthousiast en gedreven zijn.
BL audio & art
Het bedrijf is gevestigd in een verbouwd pand en heeft een zeer moderne uitstraling. Er zijn drie luisterruimtes en een vierde is in de maak. De akoestiek van die ruimtes is als zeer goed te betitelen. Naast audiowinkel is het bedrijf ook een kunstgalerie. Dat lijkt een wat ongebruikelijke combinatie, maar die kunst is grotendeels uitgevoerd als akoestisch paneel en zal voor de klant thuis een chiquer indruk maken dan eierdozen en stukken schuimrubber. De kunstwerken zijn te koop. Een echt goede winkel heeft vaak iets leuks of aparts staan waar de bezoeker even door wordt getriggerd. In dit geval door een in mint conditie verkerende HMV 102 koffergrammofoon in fraai blauw leer en een Pathé grammofoon met zo’n mooie bloemvormige hoorn.
Pathé bouwde vanaf 1929 alleen nog grammofoons voor horizontale aftasting. De HMV 102 portable stamt uit 1931 en werd in die jaren meegenomen naar bos, heide, duin en strand. Een toepassing waar veel later de Walkman voor in de plaats kwam. Merken zijn onder andere Totem, Dynaudio, Voxativ, Monitor Audio, Geneva, JBL, Arcam en Cambridge. Ook is er een groot aanbod van hoofdtelefoons en zijn er kabels. Daarnaast Luphonic (draaitafels), SoulNote (elektronica), Wilson Benesch (luidsprekers) en Warwick Acoustics (hoofdtelefoons) zijnde de merken die Theo Wubbolts in de Benelux vertegenwoordigt.
Soulnote
Soulnote is een voorbeeld van een kleinschalig Japans artisenaat. Een bedrijf waar het bovenal gaat om audiokwaliteit en dat zeker niet gestuurd wordt door aandeelhouders, die alleen bezig zijn met geld verdienen, de producten kwalitatief helemaal uitkleden en de tent na vijf jaar voor veel geld weer doorverkopen. CSR Inc. werd in 2004 opgericht in Kanagawa door Norinaga Nakazawa, oud-directeur van Marantz. Samen met andere oud-medewerkers van Marantz bouwt het bedrijf radio’s, meetapparatuur voor elektrische signalen, professionele audio en producten voor Philips. Sinds 2016 is Hideki Kato chief engineer en werd toen ook verantwoordelijk voor de productkwaliteit. Hij werkte bij NEC, vervolgens bij Marantz Japan (in Shirikawa) en kwam al in 2005 bij CSR. Soulnote is het high-end audiomerk van CSR en vanaf 2005 heeft Kato die producten ontwikkeld.
Bij CSR werken zo’n vijftig hoogopgeleide ingenieurs. Er is een enorme kennisbasis in huis, dus geen start up die even snel wat apparatuur op de markt gooit. Hideki Kato heeft een zeer uitgebreide kijk op hoe je versterkers moet ontwerpen. De basis daarvan is dat je alles simpel moet houden. Kato is gefascineerd door het verschil tussen specificaties en de geluidskwaliteit. Als je vervolgens begrijpt waarom dat is, dan kun je methoden ontwikkelen om een veel betere geluidskwaliteit te realiseren. Hij stelt dat betere specificaties vaak resulteren in een slechter geluid en dat specificaties vrij weinig zeggen over de geluidskwaliteit.
Kato’s theorie
Om dat te verklaren bouwt hij een theorie, waarvan hij ook aangeeft dat deze nog niet geheel experimenteel bewezen is. Kato’s redenering is dat er factoren spelen die (nog) niet meetbaar zijn, maar wel het geluid veranderen. De meeste ingenieurs zullen bij tegenvallende audiokwaliteit de specificaties gaan verbeteren. Vandaar de specificatie rat race in analoge en digitale audio, zijnde het steeds beter maken van de meetcijfers van apparatuur. Vervolgens zijn die specs beter, maar het geluid is slechter geworden. De reden is dat er veel gemeten wordt op de amplitude-as, dus: statische metingen. De tijd-as wordt vergeten. Ook de veel gebruikte FFT-meting ontsnapt niet aan zijn kritiek. De tijd-as wordt daar in een frequentie omgezet. Geluidskwaliteit wordt vooral gemeten via de frequentie-as. De tijdlijn wordt vergeten. Vervorming, frequentie-respons en signaal-ruisverhouding zijn allemaal ‘catalogusspecificaties’ die de statische prestatie meten. De stijgtijd, de impuls respons-golfvorm en clock jitter zijn voorbeelden van dynamische eigenschappen. Die zijn lastiger om te meten. Die dynamische performance kan volgens Kato ook ‘gemeten’ worden door te luisteren.
Vervolgens geeft Kato aan dat mensen niet boven de 20kHz kunnen horen. Dan zit je dus in het frequentie-domein. Aan de hand van voorbeelden maakt hij duidelijk dat veel waarnemingen, die we doen aan dynamische eigenschappen, een oorzaak of relatie hebben met wat er in het gebied boven de 20kHz gebeurt.
We nemen dus wel degelijk iets waar boven de 20kHz (maar niets op de frequentie-as) en dat vertaalt zich in waarneembare verschijnselen binnen de dynamische eigenschappen. De volgende stap is dat hij aangeeft dat als je de statische eigenschappen te veel vervolmaakt, het een negatieve invloed heeft op de dynamische eigenschappen. Hij stelt dat hij dat nog niet keihard heeft bewezen, maar Soulnote moet gezien worden als een experiment om dat aan te tonen.
Oplossingen bij Soulnote
Kato geeft een overzicht van technieken die gebruikt worden in de Soulnote producten. In het algemeen zorgen die technieken ervoor dat de meetcijfers van de statische eigenschappen niet ‘over de top’ gaan. De dynamische eigenschappen hebben hier vervolgens profijt van. Los van het feit dat deze theorie nog niet keihard aangetoond is, geeft Kato aan dat hij in de dagelijkse ontwerp- en luisterpraktijk wel steeds ontdekt dat het aannemelijk is dat het zo werkt. Hij noemt diverse voorbeelden. Een heeft te maken met dempingsmateriaal. Hij stelt dat het isoleren van vibraties het geluid hindert op de tijd-as. Ook een mooi voorbeeld betreft dikke luidsprekerkabels. We weten allemaal dat je met dikke luidsprekerkabels meestal meer en een slechtere bas krijgt. Een dikke kabel frustreert de stijgtijd van het signaal. De mooie slanke en ‘snelle’ bas maakt plaats voor een dik, zompig en traag geluid. Dat is thuis eenvoudig waar te nemen. Koop maar een stelletje vuistdikke luidsprekerkabels. Veel exemplaren frustreren een goede laagweergave.
Hoe ver moet je dan gaan in het verbeteren van de statische meetwaarden? Wel, zolang je geen hinder ondervindt terwijl je naar muziek luistert. Dus, als muziek op een realistische, echte, natuurlijke en volledig vrije manier wordt weergegeven dan zit het snor met de meetwaarden op de dynamische parameters. Luisteren is volgens Kato dan ook essentieel bij het ontwerpen van audio-componenten. Het zal duidelijk zijn dat de Soulnote apparatuur gebouwd is volgens de inzichten van Kato. Een van de opvallende zaken is dat de bovenste panelen, die onderdeel uitmaken van de behuizing, niet zeer vast zijn gemonteerd. Een behuizing van een versterker kan namelijk resoneren. Dat heeft een negatief effect op het geluid. Als je delen van de behuizing ‘losser’ monteert, kun je de sterkte van de resonantie van het hele chassis verminderen. Inmiddels is dit idee ook overgenomen door Esoteric en door uw auteur bij het bouwen van kastjes voor apparatuur.
Soulnote A-2 integrated amplifier
De beluisterde versterker is de A-2 geïntegreerde solid state versterker. Die heeft enkele interessante configuratie-opties. Het apparaat kan gebruikt worden als geïntegreerde stereoversterker, maar ook als eindversterker. Er is dan ook een BTL-mode mogelijk (gebrugde stereohelften). Er ontstaat op die manier een mono-versterker met een hoger uitgangsvermogen. Het is ook mogelijk om de eindversterker voor bi-amping toe te passen. Er zijn dan twee A-2’s nodig en elke A-2 stuurt dan middels twee kabels het midden/hoog en het laag van een enkele luidspreker aan. Wel even de bruggetjes tussen de luidsprekerterminals verwijderen.
Er zijn drie RCA- en drie XLR-ingangen. De constructie is van topkwaliteit. Er worden simpele schakelingen toegepast voor onder andere de volumeregeling. Een weerstandsnetwerk is simpel en biedt de beste geluidskwaliteit, aldus Kato. Alles dat een realistisch en onnatuurlijk geluid in de weg zit, is weggelaten. De specificaties van deze versterker beginnen dus niet met vijf nullen achter de komma. Alleen belangrijk is het te leveren vermogen van 100 Watt in 8 ohm en 200 Watt in 4 ohm. In BTL-mode is er 400 Watt in 8 ohm.
Soulnote S-3 Reference Super Audio CD Player
Om de miljarden aanwezige cd’s in deze wereld en het aanbod van nieuwe schijven met een sublieme geluidskwaliteit te kunnen blijven afspelen, komen steeds meer fabrikanten met nieuwe spelers. Vaak met een wat hoger prijskaartje en gericht op de echte muziekliefhebbers met kostbare collecties fysieke media.
Het zou een extra artikel vergen om alle bijzonderheden van deze sacd/cd-speler te beschrijven. Bij de highlights horen de constructie zonder vibratie-demping, de inzet van een viertal ESS9038PRO converters, de aanwezigheid van digitale ingangen, waardoor de S-3 ook als converter voor bijvoorbeeld een muziekserver kan worden gebruikt, de toepassing van hoogkwalitatieve onderdelen zoals precisie foil weerstanden, de overbemeten voedingen met gescheiden grounding voor links en rechts en de DDS LMX2594 clock met ultra lage jitter. Opvallend in dit apparaat zijn de zeer simpel opgezette schakelingen. Het bleek in ieder geval zeer de moeite waard om dit 27kg zware apparaat in de auto mee te nemen naar de review-locatie.
Wilson Benesch P2.0
Wilson Benesch is eveneens een wat kleiner bedrijf. Het werd opgericht in 1989 en is feitelijk een hightechbedrijf, gedreven door de liefde voor muziek en perfecte weergave. Wie de geschiedenis leest vindt een hele reeks serieuze innovaties en spraakmakende producten, die over de hele wereld awards hebben gewonnen. Kenmerkend voor de producten is de toepassing van koolstofvezel.
Binnen de organisatie zijn er dus alleen maar hooggekwalificeerde medewerkers die bezig zijn met research & development. De resultaten daarvan worden omgezet in hoogwaardige producten.
De beluisterde luidspreker is de P2.0 uit de Precision Serie. Denk aan een 2.5-weg met drie drivers. De midrange is direct gekoppeld aan de versterker en heeft dus een natuurlijke afval naar beneden en naar boven. Het voordeel is uiteraard dat je een tweetal filters mist in het kritische midrange-gebied. Dat werkt kwaliteitsverhogend, want passieve filters zijn niet de beste oplossing die je kunt bedenken.
De luidspreker is opgebouwd uit hybrid composite materiaal met delen van aluminium. De hoogte is 1105 mm en het frequentiebereik begint bij 34Hz op -2 dB. Het reikt tot 24kHz. Met een minimale impedantie van 4 ohm en een gevoeligheid van 89dB zal deze luidspreker in technische zin niet lastig zijn om aan te sturen, zelfs door versterkers met een bescheiden vermogen. Vanuit een kwalitatief perspectief is het uiteraard een ander verhaal.
Showtime
Het is niet altijd mogelijk, veelal om logistieke redenen, om apparatuur in de luisterruimte of studio van uw auteur te reviewen. Alternatieven zijn dan luisterruimtes van een fabriek, importeur, winkel of zelfs van een consument. Een audioshow is geen optie om een goed beeld te krijgen van apparatuur. Het komt slechts enkele keren voor dat een set daar op topniveau presteert.
De redenen zijn bekend. Het heeft te maken met de akoestiek van hotelkamers of vergaderzaaltjes, met de stroomvoorziening, met de afmetingen van die ruimtes en een slechte isolatie maakt dat je geluidsbeeld vaak aangevuld wordt door de subwoofers van de buren.
Importeurs hebben ook vaak heel weinig tijd om een set goed te plaatsen en te tunen. Een groot probleem is de gedwongen winkelnering bij sommige importeurs. In het leveringspakket zit dan een versterker, kabels en een luidspreker die op geen enkele manier een match kunnen vormen.
Op de grote internationale shows wordt enorm veel aandacht besteed aan het bereiken van een zo goed mogelijk geluid. Het is vaak een gewoonte dat exposanten dan passende versterkers, cd-spelers of luidsprekers van een ander bedrijf lenen om hun te belichten product optimaal te laten spelen. Er worden ook speciale tuners ingehuurd die voor een fiks honorarium een sublieme set kunnen bouwen. Fabrikanten en importeurs hebben een reputatie om voor te vechten. De consument oordeelt simpelweg op basis wat hij of zij hoort. Die zijn niet in staat om door een wat minder klinkend systeem heen te luisteren en te zien waar dat aan ligt. Als het niet klopt is je kans voorbij. Ook bij de zeer kritische wereldpers, hoewel die wel begrijpen hoe de hazen hier lopen.
Opbouw
Uw auteur kan ook niet altijd leven met de presentatie op shows en in winkels. De aandrang wordt dan steeds heviger om de boel eens flink te verbouwen. Nou kun je daar niet altijd mee uit de voeten. Fatsoen en wellevendheid vragen dan dat je je schikt in je lot en een lijdzame prooi bent van de gepresenteerde ellende. Een vlaag van geestelijke verruiming en specifiek religieus en esoterisch gedachtegoed, fluisteren dan in dat je door lijden een beter mens zal worden. Andere importeurs en winkeliers zijn ruimhartig, hebben enige empathie met de recensent en geven aan dat je de hele toko mag verbouwen zolang deze niet in de fik gaat. Ha, carte blanche dus en dat is precies hetgeen daar geboden werd in Sluis. Björn had de set overigens nog niet zelf ge-tuned.
Het werd in ieder geval geen totale verbouwing. De gebruikte componenten vormden al een uitstekende match met de luidsprekers. De akoestiek is daar erg goed. Wat er overbleef was de bekende truc om door een goede plaatsing van de luidsprekers (en de luisterpositie) de akoestiek te bespelen. Een foute plaatsing kan betekenen dat de akoestiek en andere eigenschappen van de ruimte zich tegen je keren. Bij een goede plaatsing maak je dan feitelijk gebruik van de positieve eigenschappen van die akoestiek met als gevolg een beter geluid. Zie het als kansen die een ruimte en akoestiek bieden. Laat die niet liggen, maar pak ze op en haal daar een voordeel uit. De foto’s bij dit artikel laten overigens niet zien hoe de set uiteindelijk vorm kreeg. Dus, don’t try this at home en ga gewoon even in Sluis kijken.
Luisteren
De set, met XLR-kabels tussen de versterker en cd/sacd-speler – de ‘Mamba’ van True Colors Industries (TCI) –, is een schoolvoorbeeld van een neutrale configuratie. Je luistert dus uitsluitend naar de muziek en niet naar kabels, spelers en versterkers met een soundje, die het venster op de klank van instrumenten, stemmen en de opname-akoestiek naar de bliksem kunnen helpen.
Dit systeem is dus volledig transparant. De fenomenale klank is dus wat er tijdens de opname is vastgelegd en kan indrukwekkende vormen bereiken. Door een goede plaatsing is een indrukwekkend live-podium bereikbaar met een sublieme ruimtelijke weergave. Focussering en detaillering zijn top. Door de specifieke plaatsing is de balans tussen hoog, midden en laag zeer goed. Door te spelen met de ruimte-akoestiek en plaatsing kun je het ideale compromis bereiken tussen die genoemde balans en de ruimtelijkheid.
Het systeem is snel, dynamisch en de definitie van het laag is top. Er is niets dat harsh, te helder, fel of gemeen klinkt. Vermeldenswaard is de enorme kwaliteit van de cd/sacd-speler. Dat kom je niet vaak tegen. Die speler draagt bij aan de mate van betrokkenheid die dit systeem afdwingt.
Er kan nu allerlei bewijs aangevoerd worden in de vorm van muziekfragmenten waar in de tiende maat de toeter zo gedefinieerd uit de weergevers knalt. Dat audiofiele geneuzel ben je na vijf seconden kwijt, omdat de set je meteen betrekt in het luisteren naar muziek. Als voorbeeld toch even een door ondergetekende gemaakte opname binnen het kader van North Sea Jazz. Een favoriete killerschijf die door de complexiteit van geluiden en klanken elk audiosysteem met fouten genadeloos afstraft. In Sluis klonk het voorbeeldig.
Soulnote A-2 | 6.990 euro
Soulnote S-3 | 21.990 euro
Wilson Benesch P2.0: 15.990 euro per paar
Importeur IAD GmbH | www.iad-audio.de
Agent voor Benelux: Quad-raad | www.quad-raad.nl
BL audio & art | Rondweg 2, Sluis | www.blaudioart.nl
