John van Polen vraagt zich regelmatig af hoe hij zijn hifi-systeem optimaal kan laten klinken en is de afgelopen decennia naar eigen zeggen 'nogal obsessief' bezig geweest met het verbeteren van zijn drie installaties. Daar is aardig wat tijd en geld ingestoken, maar ook het nodige door geleerd. De belangrijkste van die lessen is volgens John de enorme 'beïnvloedbaarheid' van de weergave. "Dat 'preciseren van een installatie met accessoires' -de term is van Rob Wilms- kost veel tijd. Die tijd heb ik er in gestoken. Nu wil ik weer eens wat delen met belangstellenden."

In deze aflevering vertelt John over zijn ervaringen met dempers.

Nut en noodzaak van accessoires

Vandaag kijken we naar een specifieke klasse van accessoires: losse onderzetters (dempers of simpelweg “voetjes�) die trillingen van apparaten absorberen, onderdrukken of afleiden. Maar eerst enkele woorden over nut en noodzaak van accessoires in het algemeen, want deze productcategorie blijkt nog steeds tot misvattingen en zelfs tot agressie te leiden.

Laten we beginnen bij de misvattingen. Ten dele kan die irritatie worden verklaard uit het niet begrijpen van het onderliggende idee. Het toepassen van accessoires gebeurt niet omdat de apparaten of de luidsprekers niet deugen. Het cruciale probleem is wat ik tegenwoordig “omgevingsfactoren� noem. Stel dat iemand een high-end systeem koopt van een half miljoen euro en dit opstelt in een kamertje dat lijkt op een grote badkamer. Gaat dat klinken? Nee dus. De omgevingsfactor akoestiek gooit hier roet in het eten.

Een hopeloze akoestiek kan de beste systemen de nek omdraaien. Het omgekeerde geldt ook: onder ideale omstandigheden kan een met zorg gekozen installatie uit de betaalbare prijsklasse al prima presteren. Ik heb zelf de akoestiek van m’n woonkamer aangepakt met Tube Traps (basvallen), Sound Panels, klankschaaltjes en vele meters zwaar gordijn. Dat laatste niet alleen om de raampartij af te schermen, maar ook om de lange betonnen muur achter de luisterplaats akoestisch onschadelijk te maken. Zonder deze ingrepen zou mijn grote set voor geen meter klinken. Sterker nog; resonanties van de lage tonen zouden het luisteren tot een hel maken.

Naast de akoestiek is ook de stroomvoorziening een belangrijke omgevingsfactor. Dit betreft een heel breed terrein met producten als lichtnetkabels, filters, power conditioners, ground boxes, regeneratoren, zekeringen, aparte groepen in de meterkast, et cetera. Voor het gemak reken ik hiertoe ook de talloze accessoires die beogen elektrosmog te bestrijden. Pas de afgelopen twee jaar heb ik weer eens wat beter gekeken naar een derde belangrijke categorie van accessoires, namelijk naar producten die de schadelijke invloed van mechanische trillingen beogen te bestrijden. Mensen die een beetje gewichtig willen doen, hebben het dan over “resonantiecontrole bij luidsprekers en apparaten". Ik houd het zelf liever op “het toepassen van voetjes�.

Onderstaand een verslag van mijn verrassende zoektocht naar “het ideale voetje� voor elk apparaat. Nog even voor de volledigheid: naast voetjes bestaan er ook accessoires die met hetzelfde doel op een apparaat worden gelegd; ook dat kan helpen. Ik beperk me nu dus tot enkele typen voeten. Om alvast wat vooruit te lopen op de conclusie: ondanks mijn ruime ervaring met accessoires, hebben de klankmatige verbeteringen die mogelijk zijn met enkele recent ontwikkelde typen voetjes mij toch weer aangenaam verbaasd...

Ontkoppeling en aankoppeling

Aan het bestrijden van de schadelijke invloed van trillingen liggen in hoofdzaak twee principes ten grondslag: ontkoppeling en aankoppeling. Bij ontkoppeling wordt het apparaat van de ondergrond geïsoleerd door trillingen te absorberen in een zacht materiaal (rubber, kurk, Sorbothane). Bij aankoppeling wordt een apparaat stevig tegen de ondergrond gedrukt op een zeer klein contactoppervlak (kegels, spikes). Twee totaal verschillende principes dus die vreemd genoeg beide heel effectief kunnen zijn. Ze kunnen ook worden gecombineerd.

De markt van de betreffende producten is de afgelopen dertig jaar zeer sterk gegroeid: er zijn inmiddels honderden typen voeten met veren, gespannen draden, magneten, holle ruimten, exotische dan wel piëzo-elektrische materialen, keramische of stalen kogels die trillingen naar de ondergrond afleiden enzovoort. De prijzen lopen uiteen van enkele tientjes voor een set tot wel richting de duizend euro … per stuk!

Dat luidsprekers en platenspelers gevoelig zijn voor trillingen -wat preciezer: voor de uitwisseling van trillingsenergie met de ondergrond- zal een ieder direct begrijpen. Voor mijn beide platenspelers heb ik een combinatie toegepast van aankoppeling en ontkoppeling: de kegels van de kleine platenspeler staan op de verende STR-5 voeten van Blotevogel; die van de grote op een plateau van Gingko (twee platen van acryl met rubber ballen ertussen). Beide platenspelers hebben zo geen weet meer van de ondergrond en klinken duidelijk beter dan wanneer ze direct met de kegels op de plank waren gezet. In de praktijk is gebleken dat ook cd-spelers en versterkers sterk kunnen profiteren van betere voeten.

Nog even een detail: voetjes worden vaak verkocht in een set van drie. Dat heeft een wiskundige achtergrond: door drie punten gaat altijd een vlak; een vierde punt hoeft daar niet in te liggen. Bij gebruik van vier harde voeten zal er dus vaak eentje minder contact maken of zelfs los onder het apparaat staan. Bij drie voeten heb je daar geen last van. Bij zeer zachte voeten speelt dit minder; ooit stond mijn cd-speler op een bed van Sorbothane....

Aktyna Aris, Evo Neo 432 en Evo Dyn

Mijn belangstelling voor het fenomeen voetjes kreeg een impuls toen ik enkele jaren geleden de hand legde op een setje Aktyna Aris voeten. Deze tamelijk forse en zware metalen voeten rekenen af met het vooroordeel dat metaal hard en scherp klinkt; deze voeten klonken onder mijn apparaten eerder warm, met een zekere nadruk op de bastonen. Het hoog klonk eerder mild dan scherp. Verder droegen deze voeten bij aan een rustig en overzichtelijk geluidsbeeld in een vrij grote afbeelding.

Nieuwsgierig geworden naar dit merk, vond ik online weinig informatie. De ontwerper heet Panayotis Gioulos en ze worden geproduceerd in de Franse Alpen. Nou, dat weten we dan ook weer. De huidige importeur voor Nederland is Akiko Audio te Maastricht. Marc van Berlo liet weten dat er juist nieuwe apparaatvoetjes van Aktyna waren binnengekomen van een heel ander niveau dan de oude Aris. De lezer ziet het al aankomen: die moest ik natuurlijk proberen! De Aktyna Evo Neo 432 voeten kosten 430 euro voor een set van drie; geen klein bier dus. Als je deze forse, zware, perfect afgewerkte voeten eenmaal in de hand hebt, begrijp je ook wel dat dit iets moet kosten. Duitsers spreken dan van “ein sehr hohe Fertigungstiefe�. Op de site van Akiko Audio vinden we:

“Een geheel nieuw apparatenvoetje met een uiterst inventieve aanpak van het resonantieprobleem, op basis van ontkoppeling en zes inwendige micro Helmholtzresonatoren, hetgeen zorgt voor het accentueren van harmonische boventonen in het 432 Hz stemmingsbereik.�

Juist ja. Het 432 Hz-verhaal spreekt mij niet zo aan, maar dat mag de pret niet drukken. Onder de Linn Unidisk 1.1 SACD-speler ermee! Ik was snel overtuigd. De sound werd duidelijk schoner, nauwkeuriger, informatiever en minder vet dan op de eigen voeten of op de keramische voeten die er eerst onder zaten. Ondanks de hogere "informatiestroomdichtheid" bleef het toch aangenaam luisteren. Verkocht! Sterker: er kwam een tweede set voor de voorversterker, met globaal dezelfde verbeteringen. Nog sterker: vervolgens heb ik acht Aktyna Evo Dyn voeten besteld ter vervanging van de Transrotor Jumbo Pucks onder mijn Thiel CS6 luidsprekers.

De Aktyna’s worden geleverd met een verloopschroefje waarmee ze muurvast met de kast worden verbonden. Het werkingsprincipe is anders dan bij de apparaatvoeten: het gaat hier om toepassing van het piëzo-elektrische principe. De zeer zware Thiel luidsprekers produceren nauwelijks voelbare trillingen op de kast; toch zijn die er op microscopisch niveau wel. De Aktyna Evo Dyn voeten zetten deze om in elektrische spanningen en uiteindelijk in een minieme hoeveelheid warmte. Het effect was duidelijk hoorbaar: het laag klonk strakker en het hoog liet iets meer detail horen; daarnaast nam ook de ruimtelijkheid nog wat toe. Ook deze voeten mochten blijven. Hoewel niet essentieel, is het ook wel leuk dat de luidsprekers -die ik net zwart had geverfd- er met deze voeten bijzonder chique uitzien. Einde verhaal; iedereen blij. Of toch niet?!

Audio Selection Revolution Magnetic Midi Absorber

Het Amsterdamse Kemp Elektroniks staat bekend als fabrikant van originele stroomgerelateerde producten. Kemp timmert echter ook aan de weg als importeur van een toenemend aantal merken van accessoires op elk gebied; onder meer belangrijke spelers als Creaktiv Systems en Synergistic Research worden door Kemp Elektroniks gedistribueerd. Toen ik mijn ervaringen met Aktyna voeten met Ron Kemp deelde, vroeg hij mij of ik soms nieuwe voeten van het mij onbekende Audio Selection wilde testen. Om precies te zijn: een set van vier Audio Selection Revolution Magnetic Midi Absorber (kortweg AS Midi). Ach ja, waarom niet? We hebben het dan over voetjes met elkaar afstotende magneten; een geval van ontkoppeling dus. Verder zijn de voeten ci2p-behandeld… Tring!, hier gaat een belletje rinkelen. Inderdaad, ci2p is het geheime procedé van het Duitse Creaktiv Systems ter bestrijding van elektrosmog. Audio Selection is dus een merknaam van Creaktiv Systems.

Het moet maar gezegd: vergeleken met de voeten van Aktyna zien de AS Midi voeten er wat lullig uit. Tamelijk klein, licht en “gewoontjes�, met 22 mm ook niet hoog genoeg om bij elk apparaat de eigen voeten weg te tillen. Maar goed, het gaat om het effect; opnieuw onder de Linn ermee!

Er kwam een groot verschil met de Aktyna Evo Neo 432 aan het licht. De AS Midi klonken zeer lichtvoetig, snel, zuiver en ruimtelijk. Heel ontspannen ook. Aan de andere kant miste ik in vergelijking met de Aktyna voeten wat body in het middengebied en dynamiek en kracht in het laag. Je zou kunnen zeggen dat de AS Midi “hemels� klonken en de Aktyna’s meer “aards�. Het is geen kwestie van beter of slechter, maar van smaak. Uiteindelijk koos ik voor Aktyna; 1 - 0 voor Aktyna!

Dan de voorversterker. Hier hoorde ik de nadelen van de AS Midi voeten niet en vond ik de wat meer ontspannen sound een voordeel. De stand is weer gelijk! Het lag voor de hand de vrijgekomen Aktyna voeten te proberen onder de Marantz PM-11S1 versterker en SA-15S2 SACD-speler in de studeerkamer. Onder de PM-11 ging het mis: veel meer muzikale informatie, maar te veel hoog. Eerder voldeden de Aktyna Aris voeten onder de PM-11 ook al niet vanwege opgeblazen bastonen. De PM-11 is een zware, robuuste versterker en vreemd genoeg ook het apparaat in mijn verzameling dat het meest gevoelig reageert op andere voeten. Onder de SA-15 voldeden de Aktyna Evo Neo 432 voeten wel: in alle opzichten beter, zonder nadelen. Het kost wat, maar dan heb je zogezegd wel een betere SACD-speler. Einde verhaal; iedereen blij. Of toch niet?!

Voeten voor de Marantz SA-10 SACD-speler

Onlangs kwam ik in het bezit van een Marantz SA-10 SACD-speler ter vervanging van de uitstekend klinkende Linn Unidisk 1.1 die echter mechanisch op z’n laatste benen liep. Over deze Marantz kan ik kort zijn: een waanzinnig apparaat; ik onderschrijf de uitstekende recensie van Ruud Jonker op deze site volledig. Maar helaas: de Marantz is zo groot dat de Aktyna Evo Neo 432 voeten er niet meer onder passen.

Na eerst een maand geluisterd te hebben op de eigen voeten, begon het toch weer te kriebelen. Kemp Elektroniks zond drie sets voeten op proef: de al besproken Audio Selection Midi, de iets minder kostbare Audio Selection Basic (zonder magneten) en als voordelig alternatief de zogeheten MiG-voeten van Synergistic Research. Deze laatste komvormige voeten van zwaar metaal dragen een bijzonder vriendelijk prijskaartje van 150 euro voor een set van drie. De eigen voeten van de SA-10 kunnen er af; aan de slag!

Eerst de MiG-voeten. Deze kunnen zowel “top-up� als andersom worden gebruikt; de fabrikant suggereert twee mogelijkheden, maar niets is verboden. Ik bereikte het beste resultaat met twee top-up achter en een top-down voor. Duidelijk beter dan op de eigen voeten: dynamischer, voller, meer detail. Het enige bezwaar zou kunnen zijn dat deze voeten wat “genadeloos� klinken; een fractie “hard�. Of dat erg is, hangt uiteraard af van de gehele set en de persoonlijke voorkeur. Overigens is er iets aan te doen door de voeten niet aan de randen van het apparaat te plaatsen, maar een eindje naar het midden te schuiven; de sound wordt dan warmer. Dit bizarre effect heb ik bij meer metalen voeten waargenomen; hoe het kan, mag Joost weten.

Dan de Audio Selection Midi. Deze deden hetzelfde als onder de Linn: zeer ontspannen, snel, verfijnd, veel muzikaal detail in het middengebied, maar ook wat weinig laag en een tikkeltje soft. Tot slot de Audio Selection Basic. Reeds bij de eerste tonen wist ik: dit zijn ze! Klankmatig leken deze voeten de voordelen van de beide voorgaande sets te verenigen. Weer wat meer laag en dynamiek dan met de AS Midi en wat vriendelijker dan met de SR MiG. Wat een lekkere sound, en wat een verschil met de eigen voeten!

Dat een al uitstekend, zwaar apparaat als de SA-10 nog een behoorlijke stap kan maken door simpelweg de voeten even te vervangen, had ik in deze mate niet verwacht. Maar goed, nu had ik dus weer een set Aktyna’s over... Deze vonden hun plekje onder de Power Plant P300 van PS Audio. Dit apparaat voorziet de bronnen en de voorversterker van zuivere voedingsspanning en is de belangrijkste, meest bepalende component van de set. Het apparaat staat op z’n zijkant om redenen van koeling. Met de Aktyna voeten onder de P300 klonk het systeem opeens duidelijk warmer, in de goede zin van het woord. Ik doe maar geen pogingen meer dit soort onverwachte effecten te verklaren, want mijn devies luidt: vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan!

Conclusie

Mijn recente ervaringen met de diverse voetjes leiden tot twee belangrijke conclusies. De eerste is dat de effecten sterker en ingrijpender zijn dan ik had verwacht. Mijn beide stereosystemen hebben door de voeten van Aktyna en Audio Selection weer een behoorlijke stap gemaakt; het gaat niet om een paar procentjes. De toch wel stevige investering ervaar ik daarom als zeer verantwoord. De tweede is dat het riskant is aan voetjes zekere klankeigenschappen toe te kennen. Een bepaald type voetje kan bijvoorbeeld onder een cd-speler een ander effect sorteren dan onder een versterker. Het is maar net “hoe het valt�. Dat betekent dat de serieuze muziekliefhebber die deze weg wil bewandelen geen andere keus heeft dan enkele sets voeten te selecteren uit het brede aanbod en deze dan stuk voor stuk uitgebreid te beluisteren onder elk apparaat afzonderlijk. Een tijdrovende procedure die veel moois kan opleveren. De besproken voeten kan ik zonder voorbehoud aanbevelen, toch zeker om te proberen. Alleen de eindgebruiker kan bepalen of iets voor hem werkt en of het geld goed besteed is. Akiko Audio en Kemp Elektroniks bieden een 'niet goed, geld terug'-garantie (30 dagen).

In zijn columns bespreekt John van Polen zijn persoonlijke ervaringen met diverse tweaks en accessoires. Meer informatie over bovenstaande accessoires vind je op akikoaudio.com en kempelektroniks.nl.